Φιλοξενούμε το κείμενο του συντρόφου Ν.Κ. για τις στρατηγικές επιδιώξεις του τουρκικού κεφαλαίου σε σχέση και με το κυπριακό ζήτημα. Ένα πολύ σημαντικό θέμα για το οποίο σπανίζουν τέτοιες αναλύσεις, ιδιαίτερα από ταξική σκοπιά. Ασφαλώς το όλο ζήτημα δεν το βλέπουμε μονόπλευρα ή μονοδιάστατα και εξυπακούεται ότι θα ακολουθήσει σύντομα κείμενο που θα αναλύει και τις επιδιώξεις του ελληνικού κεφαλαίου, καθώς και την σύνδεση του με την ελληνοκυπριακή αστική τάξη.
Οι στρατηγικές επιδιώξεις του τουρκικού κεφαλαίου και το Κυπριακό Ζήτημα: Η θέση της (ισλαμικής) τουρκικής αστικής τάξης στην μετά-2003 εποχή
Η ανάδειξη του τουρκικού Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) στην κυβέρνηση της Τουρκίας το 2003, και η «επικράτηση» του ισλαμικού τμήματος της τουρκικής αστικής τάξης έναντι του κεμαλικού ως αποτέλεσμα ενδοαστικών διενέξεων, σηματοδότησε μια διαδικασία (σταδιακή) πολύπλευρου μετασχηματισμού της τουρκικής κοινωνίας. Αυτός ο μετασχηματισμός, με εργαλεία τον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό και το συντηρητικό πολιτικό (σουνιτικό) Ισλάμ, έχει αντανακλάσεις/επιδράσεις τόσο στην εξωτερική πολιτική όσο και στην αντίληψη του τουρκικού κράτους για το δόγμα περιφερειακής ασφάλειας του. Έκδηλη συνισταμένη αυτών των επιδράσεων είναι ότι η εξωτερική πολιτική και το δόγμα ασφαλείας της Τουρκίας δεν προσεγγίζονται μέσα από ένα στενό στρατιωτικό πρίσμα ή βλέποντας στατικά την Τουρκία ως ένα παθητικό δρώντα στην περιοχή όπως έκαναν σε πολλές περιπτώσεις οι κεμαλικοί κυρίαρχοι κύκλοι.[1] Αντιθέτως, εντάσσει επιτακτικότερα ένα ευρύτερο πλέγμα ζητημάτων εμπορίου, διακίνησης κεφαλαίων, ενέργειας, ναυτιλίας, θαλάσσιων ζωνών κ.α.[2]
Ευρωτουρκικές σχέσεις και Κυπριακό
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της αναθεωρητικής πολιτικής[3] («τρίτος πόλος» στη Μέση Ανατολή, εμπλοκή/επιχειρήσεις στη Συρία, σχέσεις με δίκτυα της «Μουσουλμανικής Αδελφότητας», στρατιωτικές δραστηριότητες στο Β. Ιράκ, ανταγωνισμός με Ισραήλ, αναβάθμιση σχέσεων με τις πετρέλαιο-μοναρχίες του Κόλπου, στρατιωτικές βάσεις στη Σομαλία κ.α.) τέθηκε ως στρατηγικός στόχος η αναβάθμιση των σχέσεων Τουρκίας – Ε.Ε. Η αναβάθμιση αυτή χωρίς να συνεπάγεται απαραίτητα πλήρη ένταξη στην Ε.Ε. αλλά: είτε πρόοδο στην ενταξιακή πορεία είτε στην τελωνιακή ένωση αποτελεί στόχο που εκπορεύεται από οικονομικά συμφέροντα (εξαγωγή κεφαλαίων/αγαθών/υπηρεσιών, φθηνά εμπορεύματα στην ευρωπαϊκή αγορά, ξένες επενδύσεις, διεύρυνση ΑΕΠ κ.α.). Σήμερα, ο όγκος των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ ΕΕ – Τουρκίας ανέρχεται στα 140 δισεκατομμύρια και αντανακλά το 41% του παγκόσμιου εμπορίου της Τουρκίας.[4] Την ίδια στιγμή, τα 2/3 των άμεσων ξένων επενδύσεων στην Τουρκία προέρχονται από την ΕΕ.[5]
Άλλωστε, η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση του AKP ως πολιτικού φορέα της (ισλαμικής) τουρκικής αστικής τάξης (ιδιωτικοποιήσεις, φιλελευθεροποίηση αγοράς, περικοπές, επίθεση σε εργατικά δικαιώματα) μπορεί να εξυπηρετηθεί και να υλοποιηθεί μέσα στο –θεσμοθετημένο πλέον- νεοφιλελεύθερης διαχείρισης καπιταλιστικό μοντέλο της Ε.Ε. Τις πολιτικές αυτές, μέσω «μνημονίων» και «πρωτοκόλλων», επέβαλε και στην τουρκοκυπριακή κοινότητα το 2011 όπου έγιναν οι μεγάλες κινητοποιήσεις των τουρκοκυπριακών εργατικών συνδικάτων και οργανώσεων κατά αυτής της «αποικιακής» πολιτικής της Άγκυρας.[6]
Αυτή η στροφή, λοιπόν, της ισλαμικής αστικής τάξης του τουρκικού κράτος (διαφοροποιώντας τη θέση που είχαν οι κεμαλιστές) σε σχέση με τις ευρωτουρκικές σχέσεις ήταν και ο λόγος που η Τουρκία επεδίωξε μια διευθέτηση του Κυπριακού Ζητήματος αφού με μια τέτοια κίνηση θα αιρόταν ένα εμπόδιο στις σχέσεις της με την Ε.Ε. Κατέχοντας ένα στρατηγικό πλεονέκτημα που απέκτησε από το 1974 και μετά -με το ισοζύγιο ισχύος να κλίνει υπέρ της-είναι προφανές ότι η Τουρκία για να «εγκαταλείψει» αυτό το πλεονέκτημα θα πρέπει να αποκτήσει κάτι στη θέση του ισοδύναμης φύσεως ή ακόμα πιο ισχυρής φύσεως. Το 2004 η μερική «εγκατάλειψη» αυτού του πλεονεκτήματος (σταδιακή αποχώρηση στρατευμάτων από την Κύπρο) διασυνδέθηκε, σε επικοινωνιακό και μόνο επίπεδο όμως όπως φάνηκε, με την «απόκτηση» ενός άλλου (πρόοδος της ενταξιακής της πορείας στην Ε.Ε.). Σε επίπεδο ουσίας όμως με βάση τις πρόνοιες του τότε σχεδίου, αρχιτέκτονες του οποίου ήταν κυρίως Βρετανοί αλλά και Αμερικανοί διπλωμάτες, η Τουρκία δεν εγκατέλειπε το στρατηγικό πλεονέκτημα της μετά-74 εποχής, συν του ότι «κέρδιζε» και σε ο,τι αφορά τις ευρωτουρκικές σχέσεις.
Συγκεκριμένα, κατοχυρώνονταν τα ακόλουθα:[7]
- Αναλλοίωτη διατήρηση της Συνθήκης Εγγυήσεως και του μονομερούς επεμβατικού δικαιώματος (Παράρτημα Α – Άρθρο 8(1)(α) του τελικού σχεδίου)
- Εσαεί παραμονή στρατευμάτων – Η διευθέτηση τότε προνοούσε τη σταδιακή αποχώρηση –όχι όλων- των τουρκικών στρατευμάτων, διασυνδεόμενη με την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας στην Ε.Ε., διαφυλάσσοντας την μόνιμη παρουσία στρατιωτικών αγημάτων Ελλάδας και Τουρκίας σε επίπεδα αριθμών ΕΛΔΥΚ/ΤΟΥΡΔΥΚ, αντίστοιχα, χωρίς καταληκτική ημερομηνία αποχώρησης (Παράρτημα Α – Άρθρο 8(1)(β) του τελικού σχεδίου)
- Εγγυημένες πληθυσμιακές και περιουσιακές πλειοψηφίες – Σε συνημμένο παράρτημα του τότε σχεδίου που αφορούσε τις σχέσεις που θα είχε η Κύπρος με την Ε.Ε. διαλαμβανόταν ότι η κάθε συνιστώσα ομόσπονδη πολιτεία (ελληνοκυπριακή και τουρκοκυπριακή) μπορούσε να λάβει μέτρα για να διασφαλίσει ότι τα 2/3 των κατοίκων της θα είχαν ως μητρική γλώσσα την επίσημη γλώσσα της πολιτείας (Παράρτημα Δ – Άρθρο 2).
- Έλεγχος και κηδεμονία της εξωτερικής πολιτικής του κυπριακού κράτους – Η διευθέτηση προνοούσε ότι σε ζητήματα που αφορούσαν την εξωτερική πολιτική οι εξουσίες θα ασκούνταν χωρίς να παραγνωρίζονται οι Συνθήκες Εγγυήσεως και Συμμαχίας.
- Η Κύπρος αναλάμβανε την υποχρέωση να υποστηρίξει την πλήρη ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. (Παράρτημα Α – Άρθρο 1).
Έχοντας τα άνω υπόψη, γίνεται κατανοητή και η επιμονή της ηγεσίας του τουρκικού κράτους για το ζήτημα των τεσσάρων (4) βασικών ελευθεριών για τους πολίτες της Τουρκίας σε σχέση με την Κ.Δ (ελευθερία διακίνησης προσώπων, κεφαλαίων, αγαθών, υπηρεσιών). Επιχειρώντας βέβαια να το συσκοτίσει και τεχνηέντως να το συγκαλύψει πίσω από το αφήγημα για «ίση μεταχείριση» μεταξύ Ελλαδιτών και Τούρκων υπηκόων. Το 2004 οι σχετικές πρόνοιες (Παράρτημα Δ – Άρθρα 1 ως 5) δημιουργούσαν μια «εποικοδομητική ασάφεια» επιχειρώντας να αφήσουν περιθώριο για «πολλές ερμηνείες».
Αναδιατάξεις στην Μέση Ανατολή: Η σύσταση κουρδικής ομόσπονδης περιφέρειας στο Ιράκ το 2005
Την ίδια εποχή που δρομολογείτο η διευθέτηση του Κυπριακού ζητήματος, δηλαδή την περίοδο 2003-2004, οι Αμερικανοβρεττανοί είχαν εισβάλει στο Ιράκ καταστρέφοντας ουσιαστικά τις δομές του ιρακινού έθνους-κράτους και τον κοσμικό-νεωτερικό τρόπο κοινωνικής οργάνωσης. Η πολιτειακή ανασύσταση του Ιράκ, βασίστηκε στον εθνοφεντεραλιστικό τύπο πολιτειακής δομής παίρνοντας ως στοιχεία κοινωνικής συγκρότησης διάφορα προπολιτικά (προνεωτερικά) στοιχεία (θρησκεία, φυλή, εθνότητα κ.α.).[8] Συγκροτώντας, λοιπόν, εκ νέου την ιρακινή κοινωνία (το καινούργιο σύνταγμα επικυρώθηκε το 2005) δημιουργήθηκε η κουρδική αυτόνομη ομόσπονδη περιφέρεια (KRG) κάτι το οποίο προφανώς ανησύχησε την Τουρκία, ως προς τις επιπτώσεις που θα είχε ευρύτερα στο Κουρδικό ζήτημα αυτή η εξέλιξη.[9] Έστω και αν το ιρακινό Κουρδιστάν (σε αντίθεση με τους Κούρδους Τουρκίας και τους Κούρδους Συρίας) έχει στενότατες οικονομικές/εμπορικές σχέσεις με την Τουρκία και τη Δύση λόγω των δικτύων παραγωγής/διανομής ενέργειας που ελέγχει η KRG,[10] αυτή η ανακατάταξη στην περιοχή ήταν κάτι που έπρεπε να εξισορροπηθεί από αμερικανικής πλευράς.
Επομένως, το πιο πάνω γεγονός μας βοηθά να αντιληφθούμε ακόμα μια παράμετρο που στάθμισαν οι δυτικοί ιμπεριαλιστές ως προς τη διευθέτηση του 2004 για το Κυπριακό ζήτημα και γιατί εν τέλει κατέστη ετεροβαρής υπέρ των συμφερόντων της τουρκικής κυρίαρχης τάξης. Η διευθέτηση συνεπώς αντανακλούσε ευρύτερες αναδιατάξεις στο ισοζύγιο ισχύος και στις ισορροπίες δυνάμεων της περιοχής της Μέσης Ανατολής και της Αν. Μεσογείου.
Θέτοντας δηλαδή μια αμιγώς τουρκική ομόσπονδη πολιτεία (εγγυήσεις, στρατεύματα, εγγυημένες πλειοψηφίες) υπό τη σφαίρα επιρροής του τουρκικού κράτους, εν είδη «ανταλλάγματος» για την τότε δρομολόγηση δημιουργίας κουρδικής ομόσπονδης περιφερείας στο Ιράκ. Αυτό το στοιχείο πρέπει να ληφθεί υπόψη εν σχέση με τις εξελίξεις σήμερα στη Συρία, και ειδικότερα σε ο,τι σχετίζεται με τις προσπάθειες των Κούρδων και άλλων εθνοτήτων/θρησκευτικών ομάδων (Άραβες, Ασσύριοι, Τουρκμένοι, Χριστιανοί, Γιαζίντις) στη Βόρεια Συρία για εδραίωση αυτόνομων ομόσπονδων δομών (Ροτζάβα).
Ενεργειακοί σχεδιασμοί και ανταγωνισμοί με την ελληνική αστική τάξη
Στην εξίσωση όμως σήμερα, πέρα των ανωτέρω, μπαίνει πιο ανοιχτά και το ζήτημα της ενέργειας, καθώς επιδιώκεται από πλευράς Τουρκίας να καταστεί περιφερειακό ενεργειακό κέντρο, να ελέγξει δηλαδή πηγές, αγωγούς και δρόμους μεταφοράς ενέργειας κάτι που θα ενισχύσει τη θέση της μέσα στο ιμπεριαλιστικό σύστημα.[11] Το τουρκικό κρατικό-μονοπωλιακό κεφάλαιο (TPAO/BOTAS) λόγω διάφορων παραγόντων (εξάρτηση 80% περίπου από την εισαγωγή ρωσικού φυσικού αερίου, στενά πεδία κερδοφορίας, έλλειψη εγχώριων πηγών, ανυπαρξία σταθμών υγροποίησης και τεχνικών υποδομών κ.α.) έχει θέσει ως στρατηγικό στόχο αυτή την επιδίωξη.[12]
Σε αυτό το υλικό πεδίο ξεδιπλώνονται και οι ανταγωνισμοί με την ελληνική αστική τάξη (κυρίως το εφοπλιστικό κεφάλαιο αλλά και το βιομηχανικό που επιχειρεί την ανάκαμψη) για την κατασκευή αγωγών, έλεγχο δρόμων μεταφοράς ενέργειας κ.α. αφού η ελληνική ΔΕΠΑ (στην οποία συμμετέχει η εταιρεία «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ» μεγαλομέτοχος της οποίας είναι ο εφοπλιστής Λάτσης) ανέλαβε το εγχείρημα του αγωγού East-Med (50/50 κοινοπραξία IGI-Poseidon με τον ιταλικό όμιλο Edison).[13]
Από την άλλη, η τουρκική αστική τάξη βάζει μπροστά τον αγωγό Ισραήλ – Τουρκίας. Τα ισραηλινά μονοπώλια με τη δική τους σειρά φαίνεται να διατηρούν την προοπτική κατασκευής του ενός αγωγού ως μοχλό πίεσης για την κατασκευή του άλλου, ενώ δεν δείχνουν να περιορίζουν τις επιλογές τους σε μια και μόνη λύση όπως προσφάτως δήλωσε ο Ισραηλινός πρωθυπουργός.[14] Ο ίδιος δήλωσε χαρακτηριστικά ότι «έχουμε αρκετό αέριο για να υποστηρίξουμε πολλαπλούς αγωγούς»,[15] ενώ σε δηλώσεις του ο Ισραηλινός Υπουργός Ενέργειας στο πρόσφατο Συνέδριο για το Πετρέλαιο, που έγινε στην Κων/πολη, ανέφερε ότι και οι δύο αγωγοί (EastMed και Ισραήλ-Τουρκία) είναι μέσα στους σχεδιασμούς της χώρας του.[16]
Αναθεωρητική πολιτική, «αυτονόμηση» από τη Δύση(;) και σφαίρα επιρροής
Τονίζεται ότι το σημερινό τμήμα της τουρκικής αστικής τάξης που (εν μέρει) επιδιώκει να «αυτονομηθεί» από την δυτική «εξάρτηση» και να διαδραματίσει ένα ρόλο πέρα από χωροφύλακα και τοποτηρητή των δυτικών ιμπεριαλιστικών συμφερόντων (ΝΑΤΟ, ΗΠΑ, Η.Β.) δεν καθιστά σε καμία περίπτωση την Τουρκία ως «αντιιμπεριαλιστική» δύναμη. Δεν εκπηγάζει αυτός ο προσανατολισμός από κάποια ταξική-αντιιμπεριαλιστική αφετηρία και σοσιαλιστική προοπτική αλλά ακριβώς το αντίθετο. Να ενισχύσει τη θέση της στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, να αποκτήσει ευνοϊκότερη και πλεονεκτικότερη θέση, να αναβαθμιστεί περιφερειακά και διεθνώς ενδυναμώνοντας τον ηγεμονικό ρόλο της χώρας στην περιοχή.
Οι (μερικές) περιφερειακές διαφορές και όχι μόνο που ανέκυψαν μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας (π.χ. βαθμός εμπλοκής στο Συριακό, αμερικανικός εξοπλισμός αραβο-κουρδικού συνασπισμού SDF, εμπόριο οπλικών συστημάτων με Ρωσία, κατηγορίες για το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου, δίωξη γκιουλενιστών κ.α.) είναι μέσα σε αυτό το πλαίσιο που εντάσσονται. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι εκεί όπου η Τουρκία βρέθηκε αντιμέτωπη με τη Ρωσία (κατάρριψη ρωσικού αεροσκάφους, παραμονή Άσσαντ, υποστήριξη σε proxies τύπου «Ελεύθερος Συριακός Στρατός», «Αλ-Νούσρα» κ.α., ρωσικές δραστηριότητες στην Μαύρη Θάλασσα, εξελίξεις στην Κριμαία, Ναγκόρνο-Καραμπάχ κ.α.) η τουρκική κυβέρνηση ζήτησε την παρέμβαση του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ υπέρ των συμφερόντων της.[17]
Άλλωστε, οι πρόσφατες δηλώσεις του Υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ και πρώην Διευθύνων Συμβούλου του ενεργειακού ομίλου ExxonMobil, Ρεξ Τίλερσον, είναι ενδεικτικές αφού δήλωσε ότι «είναι απλώς ένα γεωγραφικό γεγονός ότι η Τουρκία βρίσκεται στο σταυροδρόμι των ζωτικών ενεργειακών πόρων κατά μήκος των οδών εφοδιασμού και των διαδρομών προς τους καταναλωτές. Οι Ηνωμένες Πολιτείες προσβλέπουν να εμπλακούν με την Τουρκία σε σχέδια που θα αυξήσουν την παγκόσμια ενεργειακή ασφάλεια, όπως ο Νότιος Διάδρομος φυσικού αερίου (Southern Corridor) και το φυσικό αέριο της Ανατολικής Μεσογείου. Τα έργα αυτά θα επιτρέψουν στην Ευρώπη να διαφοροποιήσει τις ενεργειακές της πηγές, βελτιώνοντας έτσι την ενεργειακή της ασφάλεια.»[18]
Βάσει των ανωτέρω, λαμβάνοντας υπόψη την αναθεωρητική πολιτική στην οποία κινείται το τουρκικό κράτος (πέρα από την όποια διατήρηση «ελληνοτουρκικής» ισορροπίας δυνάμεων όπως σημειώνεται από τον τουρκολόγο Δρ. Νίκο Μούδουρο),[19] η τουρκική ηγεσία έχει διαμηνύσει ότι το ζήτημα της ασφάλειας και των εγγυήσεων (επομένως σε συνάρτηση με τη σφαίρα επιρροής στην περιοχή) διασυνδέεται άμεσα και με τις εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο και στην Μέση Ανατολή. Ο ίδιος ο υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας είχε δηλώσει σε σχέση με αυτό το ζήτημα ότι «η Ανατολική Μεσόγειος σήμερα είναι γεμάτη προκλήσεις ασφάλειας. Έτσι, η τουρκική στρατιωτική παρουσία στο νησί θα συνεχίσει να παρέχει την απαιτούμενη ασφάλεια για ολόκληρο το νησί από εξωτερικές απειλές.»[20]
[1] http://www.esiweb.org/index.php?lang=en&id=281&story_ID=25
Turkish foreign policy: from status quo to soft power – April 2009
[2] Μούδουρος, Ν., Γεωπολιτικοί και ιδεολογικοί αντικατοπτρισμοί των δηλώσεων Ερντογάν
https://anatolikotera.wordpress.com
[3] Βλ. Τζιάρρας, Ζ., Η Τουρκία ως «τρίτος πόλος» στη Μέση Ανατολή
[4] http://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-the-european-union.en.mfa
[5] Ο.π.
[6] http://www.inewsgr.com/142/o-erntogan-proeidopoiei-tous-tourkokyprious.htm
[7] http://www.hri.org/docs/annan/Annan_Plan_April2004.pdf
[8] McGarry, J., and O’Leary, B. (2005b) ‘Federation as a Method of Ethnic Conflict-Regulation ‘, in Noel, S. (ed.) From Power-Sharing to Democracy: Post-Conflict Institutions in Ethnically Divided Societies Toronto: McGill-Queens University Press
[9] Σε δηλώσεις του ο Τούρκος πρόεδρος δήλωσε ότι θεωρεί ως «σφάλμα» την προγραμματισμένη διεξαγωγή (έστω μη δεσμευτικού χαρακτήρα) δημοψηφίσματος στο ιρακινό Κουρδιστάν για ανεξαρτησία, στις 25 Σεπτεμβρίου 2017
[10] http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/10/turkey-iraq-kurdistan-regional-government-main-ally.html
[11] Ήδη, η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν έχουν ξεκινήσει τον Αγωγό Φυσικού Αερίου Trans-Anatolian (TANAP) έναν αγωγό που διασχίζει την Τουρκία, μεταφέροντας φυσικό αέριο του Αζερμπαϊτζάν.
[12] http://foreignaffairs.gr/articles/70535/morena-skalamera/i-streblosi-ton-agogon?page=show
[13] http://www.igi-poseidon.com/en/our-company
[14] http://www.kathimerini.gr/914471/article/proswpa/synentey3eis/netaniaxoy-megala-apo8emata-aerioy-se-israhl-kypro-krhth
[15] Ο.π.
[16] http://aa.com.tr/en/corporate-news/turkey-israel-to-try-to-finalize-gas-deal-by-year-end/859826
[17] Π.χ. ο Ερντογάν καλούσε το ΝΑΤΟ να παρέμβει στη Μαύρη Θάλασσα γιατί είχε μετατραπεί σε «ρωσική λίμνη» Βλ. https://www.rt.com/news/342670-nato-black-sea-russia/
[18] http://www.inewsgr.com/147/tilersoni-tourkia-simantikos-etairos-ton-ipa-sta-energeiaka.htm
[19] http://www.philenews.com/eidiseis/politiki/article/413880/n-moydoyros-apo-to-kran-montana-se-alles-lyseis
[20] http://www.philenews.com/eidiseis/politiki/article/400229/tsaboysogoy-ston-f-lysi-me-engyiseis-kai-strato
Πρόσφατα σχόλια