Για το βαλκανικό όνειρο
Μια προσπάθεια για την ανάδειξη της βαλκανικής ιδέας, οφείλει να εκλάβει πολύ σοβαρά το μακρινό αλλά και το πρόσφατο παρελθόν. Δηλαδή όλες τις ιστορικές παρακαταθήκες για τις οποίες, τα βαλκάνια, υπήρξαν ως ιδέα συνοχής με τις όποιες τους επιβιώσεις στο σήμερα.
Αν ξεφύγουμε λίγο από το πολύ μακρινό παρελθόν της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας για τη χερσόνησο του Αίμου, η βαλκανική ιδέα έχει τις ρίζες της στο Βυζάντιο και κυρίως στην ορθόδοξη θρησκεία και παράδοση, η οποία συνεχίζεται και μετά τον 11ο αιώνα μέχρι και τον 16ο παρόλο το βίαιο εξισλαμισμό που πραγματοποιήθηκε κυρίως στα εδάφη της Μικράς Ασίας και της Μαύρης Θάλασσας, στην Αλβανία, στο Κόσσοβο και στη Βουλγαρία. Στην οθωμανική αυτοκρατορία, οι έλληνες κυρίως, αλλά άλλες εθνότητες, όπως οι εβραίοι και οι Αρμένιοι, ανέλαβαν το τεράστιο έργο της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής-εμπορίου (αφού ο κυρίαρχος τουρκικός-μουσουλμανικός παράγοντας είχε το ρόλο της στρατιωτικής-πολιτικής γραφειοκρατίας) δίπλα στην κοινή θρησκευτική πίστη (για την οποία υπήρξαν μάρτυρες ήδη από τη δυτική κατάκτηση των σταυροφόρων ενώ αργότερα καταβαλλόταν το χαράτσι), η ελληνική γλώσσα και η βιοτεχνική παραγωγή-εμπόριο ήταν οι νέοι ιστοί συνοχής. Άλλωστε και η «Ελληνική Πολιτεία» και η «Χάρτα» του Ρήγα, τον 18ο αιώνα, αυτό εξέφραζε: ήταν μια άλλη εκδοχή της βυζαντινής γεωγραφικής επικράτειας πραγματοποιώντας μια σύνθεση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού (δημοκρατία, εισαγωγή του ορθού λόγου) και της κεκτημένης συνοχής του πολυεθνικού βαλκανισμού. Είναι άλλωστε επιβεβαιωμένο ότι ο αγώνας της μικρής ομάδας του, δεν ήταν μόνος του ούτε σε εθνικό επίπεδο ούτε σε βαλκανικό. Οι επιρροές του πανβαλκανισμού ήταν σημαντικές αν και αργότερα, από τις αρχές μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, αυτές, ξεχώρισαν σε εθνικά κινήματα αφύπνισης στον ελλαδικό χώρο και στον παροικιακό ελληνισμό από τη Μεσόγειο μέχρι και τη Μαύρη Θάλασσα, στη Σερβία, στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία και πολύ αργότερα στην Αλβανία. Βασικός παράγοντας διαίρεσης σε ιδιαίτερες εθνικές συγκροτήσεις, παρόλο που υπήρξαν τάσεις συνεργασίας, ήταν οι μεγάλες δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία και αργότερα Γερμανία) που δημιούργησαν το περιβόητο «Ανατολικό Ζήτημα». Αυτές επέτειναν τους εθνικούς ανταγωνισμούς ή τους προκάλεσαν, προκειμένου τα Βαλκάνια να υπάρχουν ως ημιαποικίες ή ζώνες επιρροής που οι εντάσεις θα μειώνονται ή θα αμβλύνονται κατά το δοκούν, στο πλαίσιο πάντα της τότε διεθνοποιημένης αγοράς, του ελέγχου της Ανατολής (πετρέλαιο και διακίνηση) και της στρατιωτικοπολιτικής επέκτασης. Τόσο η υπό κατάρρευση Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και οι εθνικές αναγεννήσεις, προσδέθηκαν στην γεωπολιτική της εποχής, με τον ανταγωνισμό αλλά τη συνεργασία των μεγάλων δυνάμεων, με τα βαλκάνια να μετατρέπονται στα πρόθυρα του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου σε ένα χώρο αλληλοσφαγής των βαλκανικών λαών στους πολέμους του 1913-14.
Το εργατικό-σοσιαλιστικό κίνημα, που αναπτύχθηκε στα Βαλκάνια αργά, λόγω της αργής και εξαρτημένης δευτερογενούς βιομηχανικής ανάπτυξης και κρατικής γραφειοκρατίας αλλά και της μεταγενέστερης σε σχέση με τη δύση γνωριμία με τη σοσιαλιστική ιδέα, γνωρίζοντας αλλά, μη λαμβάνοντας στα σοβαρά υπόψη του το γεωπολιτικό παράγοντα, επιδίωξε να ενώσει τους προλεταρίους όλων των χωρών. Οι βραχύβιες επιβιώσεις του ως βαλκανική εκδοχή, από τη Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης μέχρι και το κίνημα των παλαιών πολεμιστών αλλά και αργότερα κατατροπώθηκαν από τις αποφάσεις της διεθνούς που άλλωστε εξυπηρετούσε και συμφέροντα εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ, της μεγάλης σοσιαλιστικής πατρίδας ή της «αυτοδιάθεσης» των εθνών που ήταν και αρκετά δημοφιλής από το 1921, μη λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη του τις αλλαγές που κυριάρχησαν και λειτουργώντας ως αφορμή για να καταπολεμηθούν οι επαναστατικές ιδέες και ιδιαίτερα στην Ελλάδα.
Η άλλη μεγάλη ευκαιρία ήταν η όποια βαλκανική αντίσταση ενάντια στις χώρες του Άξονα που εκτυλίχθηκε κυρίως στην Ελλάδα και στη Σερβία και ελαχίστως στα υπόλοιπα Βαλκάνια, να μπορέσει να συγκροτήσει ένα στοιχειώδη βαλκανικό λόγο συνοχής. Οι μικρές διμερείς και άλλες συναντήσεις μέσα στην κατοχή, ήταν υπό την επίβλεψη της Μόσχας που όμως μαζί με το Λονδίνο αρχικά και αργότερα με τη δυτική αρκούδα της Ουάσιγκτον, μοίρασαν τον κόσμο σε ζώνες επιρροής και σχεδόν απόλυτου ελέγχου. Πώς θα μπορούσε άραγε να επιβιώσει μεταπολεμικά ένα βαλκανικό όραμα: με μια αμερικανοκρατούμενη Ελλάδα που όφειλε να συνεργάζεται με την Τουρκία ενάντια στην ΕΣΣΔ, με μια «ανεξάρτητη» Γιουγκοσλαβία που ενσωμάτωσε νικητές και πρώην συνεργάτες της κατοχής, με μια συνεργαζόμενη με την ΕΣΣΔ Αλβανία, με μια Βουλγαρία και Ρουμανία στις οποίες επιβλήθηκε ο σοσιαλισμός της Γιάλτας;
Ίσως η Γιουγκοσλαβία μόνο απέμεινε ως η μόνη βαλκανική χώρα, καθότι οι διπλανές της πέρασαν στην Ανατολή ως παραδοσιακός στόχος της Ρωσίας για τη διείσδυση στα Βαλκάνια ενώ η Ελλάδα έγινε Αμερικανική και από τη δεκαετία του 1970 έγινε μια ευρωπαϊκή χώρα. Τα βαλκάνια ήταν ένας ξεχασμένος παράγοντας μέχρι τις μεγάλες διεθνείς αλλαγές του 1990. Εκεί ξαναθυμηθήκαμε τα Βαλκάνια. Η βίαιη μετάβασή τους στην παγκοσμιοποιημένη αγορά, η αποδιοργάνωση της πολιτικής-κοινωνίας και οικονομίας, η ραγδαία μετανάστευση κυρίως προς την Ελλάδα και την Ιταλία, η άνοδος των εθνικών τους διεκδικήσεων, η επαναφορά τους στο απαγορευμένο ή περιορισμένο θρησκευτικό παράγοντα αλλά και οι σοβαροί πόλεμοι που καθοδηγήθηκαν από την ΕΕ, την επανενωμένη Γερμανία και τις ΗΠΑ με τις διαιρέσεις που επακολούθησαν, με τα νεοσυσταθέντα κράτη-προτεκτοράτα, ήταν τα χαρακτηριστικά αυτής της απίστευτης αλλαγής. Η Ελλάδα, μέλος της ΕΟΚ-ΕΕ εκείνη την εποχή ανέλαβε το ρόλο του σταθεροποιητικού παράγοντα στα Βαλκάνια υπό την ευρωπαϊκή καθοδήγηση και χρηματοδότηση, ενώ η απροετοίμαστη κοινωνία της βρέθηκε στο χάος των μεταναστευτικών ρευμάτων.
Από τότε και μέχρι σήμερα, τα Βαλκάνια βαδίζουν το δρόμο της υποταγής στο διεθνή παράγοντα της νεοαποικιοκρατίας με σχέσεις επίσημα εχθρικές. Το βαλκανιζαντέρ, όπως εύστοχα ονομάστηκε ο χώρος των Βαλκανίων, σήμερα που εντείνεται η αποικιοκρατία στο χώρο της Μέσης Ανατολής και στη Μαύρη Θάλασσα, μέλλεται να παίξει ένα σημαντικό ρόλο, ως χώρος επεξεργασίας νοημάτων, είτε προς τη μεριά της συνεργασίας είτε προς την πλευρά της νέας διαίρεσης. Τα μηνύματα είναι τραγικά και περιγράφουν μια ζοφερή κατάσταση.
Υπακούοντας ως επί το πλείστον στα δυτικά προστάγματα εκ μέρους των ΗΠΑ και ΕΕ-Γερμανίας, βρίσκονται στο δρόμο νέων διχοτομήσεων και αρχέτυπων αλυτρωτισμών. Με την Ελλάδα και την Κύπρο να αποτελούν αποφύσεις της Δύσης και να διεκπεραιώνουν τις οδηγίες για την οικονομική κρίση, με την Αλβανία και το Κόσοβο να νέμονται τις υποσχέσεις της νεοθωμανικής πολιτικής Ερντογάν και των υπερατλαντικών τους-μας συμμάχων διεκδικώντας από κοινού την κοινή πατρίδα-θέτοντας υπό την ιστορική επίβλεψή τους εδάφη της Ελλάδας και της ΠΓΔΜ, με την ΠΓΔΜ να είναι το διεθνές κέντρο του «μακεδονικού αλυτρωτισμού», με τις διαλυμένες δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας ως αμερικανογερμανική ζώνη επιρροής και τη Ρουμανία να εναλλάσσει τη φτώχεια με την εξάρτηση, τα πράγματα φαίνεται ότι ποτέ δεν ήταν χειρότερα. Ως προέκταση του ΝΑΤΟ-ΕΕ, τα Βαλκάνια, με ένα εργατικό κίνημα διαλυμένο, με τη αποδόμηση να έχει διαβρώσει σε μεγάλο βαθμό τους κινηματικούς χώρους, με τον εθνικισμό της πείνας, βαδίζουν στο δρόμο μιας νέας ανάφλεξης.
Από τη άλλη, όμως, υπάρχουν ελπίδες μιας νέας ανασύνταξης της συνοχής των Βαλκανίων, σε κατευθύνσεις απελευθερωτικές. Οι μειονότητες, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες είναι αυτοί οι σημαντικοί παράγοντες που μπορούν, σήμερα, να παίξουν το ρόλο διαύλου επικοινωνίας και αφορμής αγώνων ταξικών και αντι-ιμπεριαλιστικών, ξεπερνώντας τα χρήσιμα δίπολα του ντόπιου και ξένου, του εθνικά κυρίαρχου και του μειονοτικού. Επίσης και σε επίπεδο οικολογικό μπορούν να αναδειχθούν όψεις μιας κοινής αντιμετώπισης της καταστροφικής ανάπτυξης ενώ η παιδεία και η από κοινού αναζήτηση της ιστορίας μπορούν να λειάνουν σε μεγάλο βαθμό τους εθνικούς ανταγωνισμούς και να αναδείξουν το βαλκανικό όνειρο σε πραγματικότητα. Για μια ακόμα φορά η ανεκπλήρωτη επανάσταση του Ρήγα, οι ενωτικές προθέσεις των βαλκάνιων μορφωμένων αστών του 19ου, η προλεταριακή σημαία του εργατικού κινήματος, τα τραγούδια του ΕΑΜ για «λεύτερη πατρίδα και πανανθρώπινη λευτεριά» μπορούν να μας δώσουν όλα τα εφόδια για να το ξαναδούμε στις μέρες μας.
ΓΚ
Πρόσφατα σχόλια