οι απώλειες της Ελλάδας στο 2ο παγκόσμιο πόλεμο

Επιμέλεια: Γ. Ξένος &  Ν. Δημητριάδης 

Η έκθεση Δοξιάδη παρουσιάζει τις καταστροφές που προκάλεσε η τριπλή κατοχή (Γερμανοί, Ιταλοί και Βούλγαροι) την περίοδο 1941-1944. Συγκεκριμένα παρουσιάζεται ο οικονομικός πόλεμος, δηλαδή η ελάττωση της παραγωγής την περίοδο της Κατοχής. Ακολούθως παρουσιάζονται οι καταστροφές των τεχνικών έργων, οι καταστροφές πόλεων και χωριών από τους κατακτητές, τα δεινά που προκάλεσε ο πόλεμος στις ζωές των κατοίκων (φτώχεια, θάνατοι από πείνα κ.ά.).
Η έκθεση έχει μεγάλη αξία γιατί, πέρα από το πλήθος των στοιχείων που παραθέτει, αυτά συγκεντρώθηκαν στη διάρκεια της Κατοχής από το Γραφείο Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, αλλά και από άλλες δημόσιες υπηρεσίες και ιδιώτες. Η έκθεση άρχισε να συντάσσεται τον Μάιο του 1941, υπό την εποπτεία του υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, και παρουσιάστηκε τον Νοέμβριο του 1944. Τον Απρίλιο, Μάιο και Ιούνιο του 1945 παρουσιάστηκε σε Παρίσι, Λονδίνο και στη διάσκεψη του ΟΗΕ. Το κείμενο γράφτηκε από τον αρχιτέκτονα Κ. Δοξιάδη, ο οποίος διηύθυνε την όλη εργασία με τη βοήθεια αρχιτεκτόνων και σχεδιαστών του υφυπουργείου.
Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα στοιχεία που αναφέρονται προέρχονται από τις πλέον αξιόπιστες πηγές που διέθετε τότε η ελληνική πολιτεία, αναφέρουμε ενδεικτικά, υπ. Γεωργίας, υπ. Μεταφορών, υπ. Δημοσίων Έργων, υπ. Εμπορικής Ναυτιλίας, Τράπεζα της Ελλάδας, Αστυνομία Πόλεων κ.ά.
Λόγω μεγέθους (121 σελίδες), είναι αδύνατον να αναδημοσιεύσουμε όλη την έκθεση, αλλά στις επόμενες σελίδες θα κάνουμε μια προσπάθεια να παρουσιάσουμε περιληπτικά τα σημαντικότερα στοιχεία της και ενδεικτικά κάποιους από τους πίνακες και τις φωτογραφίες που περιέχει.

Ο οικονομικός πόλεμος

1. Ελάττωση καλλιέργειας και μέσης ετήσιας γεωργικής παραγωγής κατά την εποχή 1941-44.
α) Δημητριακά, το 1938 καλλιεργούνταν 1.599.000 εκτάρια, το 1944 1.163.000, μείωση 28%. Ετήσια παραγωγή 1938: 1.668.550 τόνοι ετησίως 1941-44, 1.014.463, ελάττωση 40%.
β) Όσπρια, 1938: 124.000, το 1944: 87.000, μείωση 30%. Ετήσια παραγωγή 1938 386.430 τόνοι, το διάστημα 1941-44, 247.390, ελάττωση 36%.
γ) Καπνός, 1938: 83.000 εκτάρια, το 1944, 15.300 εκτάρια, μείωση 82%. Ετήσια παραγωγή 1938: 48.000 τόνοι, το 1941-44: 5.400, ελάττωση 89%.
δ) Βαμβάκι, παραγωγή το 1938: 68.600, το 1941 21.000 εκτάρια, μείωση 70%. Ετήσια παραγωγή το 1938: 45.300 τόνοι, το 1941-44: 11.300 τ., ελάττωση 75%.
ε) Διάφορα, παραγωγή το 1938: 148.600 εκτάρια, το 1944, 106.500, μείωση 29%. Ετήσια παραγωγή το 1938: 582.658 τόνοι, το 1941-44, 345.288 τ.
2. Ετήσια γεωργική παραγωγή κατά την Κατοχή 1941-44
α) Ελιές, παραγωγή 1938: 26.163 τόνοι, ετήσια παραγωγή 1944: 21.137 τ., ελάττωση 16%.
β) Λάδι, παραγωγή 1938: 102.805 τ., 1944 87.000, μείωση 16%.
γ) Σταφύλια, 1938: 97.784 τ., 1944: 33.000, μείωση 66%.
δ) Σταφίδα, 1938: 187.372 τ., 1944: 63.000, μείωση 66%.
ε) Φρούτα και ξηροί καρποί, 1938: 316.255 τ., 1944: 253.617, ελάττωση 20%.
στ) Μούστος, 1938: 463.557 τ., 1944: 231.778 τ., ελάττωση 50%.
3. Ελάττωση των εισαγωγών και εξαγωγών κατά το 1941-1943. Οι εισαγωγές-εξαγωγές σε τρόφιμα, πρώτες ύλες και βιομηχανικά προϊόντα μηδενίστηκαν. (Βλέπε πίνακα 1)

1. Ελάττωση των εισαγωγών και εξαγωγών κατά το 1941-1943 (τόνοι)

4. Ελάττωση στις εξαγωγές των κυριότερων μεταλλευμάτων την περίοδο 1939-1942. Οι εξαγωγές των περισσότέρων μεταλλευμμάτων εκμηδενίστηκαν. (Βλέπε πίνακα 2)

2. Ελάττωση στις εξαγωγές των κυριότερων μεταλλευμάτων την περίοδο 1939-1942

5. Ελάττωση ζώων εργασίας 1941-44. Η ελάττωση των ζώων κυμαινόταν μεταξύ 50% έως και 80% (Βλέπε πίνακα 3)

3. Ελάττωση ζώων εργασίας 1941-44

6. Εισαγωγή ζώων κατά την Κατοχή. Τα τρία πρώτα χρόνια της Κατοχής (41-43) δεν γινόταν εισαγωγές ζώων. (Βλέπε πίνακα 5)

5. Εισαγωγή ζώων κατά την Κατοχή

7. Καταστροφή Δασών.
Επί συνόλου επιφανείας δασών 19.180 km2, καταστράφηκαν 5.000 km2, δηλαδή το 25% των δασών. Σε μερικές όμως περιοχές η καταστροφή ήταν πολύ μεγαλύτερη, στα δάση της Αττικής η καταστροφή φτάνει στο 75%. (Βλέπε σχεδιάγραμμα 1)

Σχεδιάγραμμα 1

8. Καταστροφές των τεχνικών έργων. Καταστροφή 56% του ολικού μήκους του σιδηροδρομικού δικτύου:
α) Γέφυρες με άνοιγμα άνω των 6 μ.: απώλειες 90%.
β) Γέφυρες με άνοιγμα κάτω των 6 μ.: απώλειες 50%.
Καταστροφές σιδηροδρομικών γεφυρών, σηράγγων και άλλων εγκαταστάσεων
Γέφυρες ανοίγματος άνω των 40 μ., προπολεμικώς 29, απώλειες 100%.
– Γέφυρες ανοίγματος 10-40 μέτρων, προπολεμικώς 55, απώλειες 100%. (Βλέπε σχεδιάγραμμα 2)

9. Aπώλειες αυτοκινήτων. Το σύνολο των φορτηγών, λεωφορείων και επιβατικών οχημάτων καταστράφηκαν ολικώς ή μερικώς. (Βλέπε πίνακα 4)

4. Απώλειες Αυτοκινήτων 

10. Καταστροφές λιμανιών
Όλα σχεδόν τα λιμάνια έγιναν χαλάσματα, ώστε κάθε ανεφοδιασμός και επικοινωνία της χώρας να μην είναι δυνατός. Στα δύο κυριότερα λιμάνια της χώρας (Πειραιάς και Θεσσαλονίκη), οι καταστροφές επεκτάθηκαν σε κτίρια και εγκαταστάσεις. Η καταστροφή έγινε παντού σύμφωνα με προμελετημένο σχέδιο. Οι κατακτητές αχρήστευσαν τον Ισθμό της Κορίνθου, βύθισαν πλοία, ανατίναξαν τα πρανή, έριξαν τραίνα, βαγόνια και οι γέφυρες ανατινάχθηκαν και ρίχτηκαν μέσα στη θάλασσα και όλα αυτά ανακατεμένα με νάρκες. Η διώρυγα της Κορίνθου έκλεισε προγραμματικά για αρκετά χρόνια.

11. Εμπορικά πλοία και απώλειες κατά τον πόλεμο μέχρι τον Απρίλιο του 1945
Από όλες τις χώρες που συμμετείχαν στον πόλεμο, η Ελλάδα έχασε το μεγαλύτερο ποσοστό του στόλου της, που ήταν γι’ αυτήν ένας πολύ σημαντικός πόρος ζωής. Τα ελληνικά πλοία πολέμησαν σ’ όλες τις θάλασσες και χάθηκαν σ’ όλους τους ωκεανούς.
Επί 583 πλοίων, που είχαμε το 1939, χάθηκαν 434 ή το 74,5%. Συγκεκριμένα από 506 φορτηγά, καταστράφηκαν τα 375, ποσοστό 74%, από 55 επιβατικά απωλέσαμε 54, ποσοστό (94,5%).
Σημαντικές οι απώλειες και στα ιστιοφόρα που τότε είχαν σημαντικό ρόλο για τις συγκοινωνιακές γραμμές του εσωτερικού. Προπολεμικά είχαμε 713 ιστιοφόρα και χάθηκαν τα 472, ποσοστό 66%.
Η χωρητικότητα του ελληνικού στόλου ελαττώθηκε σημαντικά, τα ελληνικά φορτηγά πλοία προπολεμικώς είχαν χωρητικότητα 1.933.549 και οι απώλειες μέχρι τον Απρίλιο του 1945 ήταν 1.407.821 τον., χάθηκε το 73% της χωρητικότητας. (Βλέπε σχεδιάγραμμα 3).

Σχεδιάγραμμα 3

12. Πολιτική αεροπορία.
Χωρίς να ήταν μεγάλη, η πολιτική αεροπορία της χώρας εξυπηρετούσε αρκετά καλά τις ανάγκες της. Ο πόλεμος και η κατοχή την εξαφάνισαν εντελώς. Αεροδρόμια, εγκαταστάσεις, εργοστάσια, μηχανήματα και αεροπλάνα διαλύθηκαν ή μεταφέρθηκαν στις χώρες του Άξονος.
13. Καταστροφές τηλεφωνικού και τηλεγραφικού δικτύου.
Κατέστρεψαν όλες τις υπεραστικές γραμμές που υπήρχαν πριν από το 1940 και πήραν ένα κολοσσιαίο ποσοστό από τις εγκαταστάσεις και τα μηχανήματα. Κάθε τι που ήταν καινούργιο στο υπεραστικό δίκτυο τηλεφωνίας έπαυσε να υπάρχει.
14. Καταστροφές υδραυλικών έργων.
Γερμανοί και Βούλγαροι κατέστρεψαν το σύνολο των υδραυλικών έργων στην πεδιάδα Θεσσαλονίκης και Σερρών-Δράμας που ήταν πολύ σημαντικά για την παραγωγή σιταριού.

Καταστροφές σε πόλεις και χωριά

1.Ιωάννινα
Τα Ιωάννινα ήταν ένας από τους κυριότερους στόχους της αεροπορίας του Άξονος. Το ένα τρίτον της πόλεως, τα μεγαλύτερα σχολεία και τα νοσοκομεία, ήσαν τα θύματα των βομβαρδισμών.
2. Λάρισα
Η Λάρισα ήταν ο κυριότερος στόχος στην Ανατολική Ελλάδα. Οι καταστροφές εκτείνονται σε ολόκληρη την πόλη, σε κάθε σχεδόν κατοικία, σε κάθε δημόσιο κτίριο, νοσοκομείο και σχολείο. Η Λάρισα έπρεπε να κτισθεί από την αρχή.
3. Χανιά
Τα Χανιά, η πρωτεύουσα της Κρήτης, ήταν το κυριότερο θύμα της μανίας της αεροπορίας του Άξονα. Ολόκληρη η πόλη και ένα μεγάλο τμήμα της νέας πόλης κατεστράφησαν κατά τον αγριότερο τρόπο μέσα σε ελάχιστες ημέρες.
4. Βόλος
Ο Βόλος, το τέταρτο λιμάνι της χώρας, ήταν στόχος μεγάλων επιθέσεων. Δεν κτυπήθηκε όμως τόσο το λιμάνι όσο οι πτωχότερες συνοικίες, οι κατοικίες, οι απορότερες τάξεις του μεγάλου αυτού βιομηχανικού κέντρου, τα σπίτια και τα σχολεία και όχι τα εργοστάσια.

Καμμένα χωριά

Οι στρατοί κατοχής εφάρμοσαν ένα προμελετημένο σχέδιο για την εξόντωση του ελληνισμού, την πυρπόληση των χωριών. 1170 ελληνικά χωριά αποτεφρώθηκαν. Σε μερικά μέρη της χώρας, ιδίως κοντά στα σύνορα, οι πυρπολήσεις επεξετάθησαν έως το 90% των χωριών της κάθε περιοχής.
(Βλέπε σχεδιαγράμματα 4-7)

Σχεδιάγραμμα 4

Σχεδιάγραμμα 5

Σχεδιάγραμμα 6

Σχεδιάγραμμα 7

Συνολικές απώλειες οικοδομών την περίοδο της Κατοχής.
Με όλες αυτές τις καταστροφές η Ελλάς έχασε 400.000 οικοδομές, δηλαδή τα 23% του οικοδομικού της πλούτου και έρχεται πρώτη σε θυσίες μεταξύ των Συμμάχων και ίσως και σε χειρότερη μοίρα από τις χώρες του Άξονος. Και αυτό, χωρίς τις απώλειες στη Βόρειο Ήπειρο και τα Δωδεκάνησα. Επί 1.730.000 οικοδομών του 1940 απωλέσθησαν 401.000 ή 23%

Καταστροφές στη Β. Ήπειρο
Παντού όπου ήσαν Έλληνες, ακόμη και έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους, κατεστράφησαν οι πόλεις και τα χωριά. Οι μεγάλες καταστροφές των χωριών της Βορείου Ηπείρου, ενώ η Κεντρική και η Βόρειος Αλβανία δεν έπαθε τίποτα το σημαντικό.

Τα δεινά των κατοίκων

Ο πληθωρισμός άρχισε και ήταν τρομακτικός. Έφθασε σε όρια που καμιά χώρα δεν γνώρισε ποτέ. (Βλέπε πίνακες 6-7)

6. Νομισματική κυκλοφορία σε δισεκατομμύρια δραχμών.

7. Τιμή ψωμιού

Το αποτέλεσμα του πληθωρισμού ήταν η απότομη και κολοσσιαία αύξηση του τιμαρίθμου.
Ενώ ο τιμάριθμος ανέβαινε, οι μισθοί συνεκρατούντο από τον Άξονα χαμηλά για όλους τους εργαζόμενους. Έτσι η αγοραστική τους ικανότητα ελαττώθηκε και οι οικονομολόγοι του Άξονος επωφελούντο της πτωχεύσεως. Αγόραζαν αυτοί αντί να αγοράζουν οι Έλληνες και κατέκλεβαν τη χώρα.
Οι μικρές ποσότητες των τροφίμων που έμειναν στη χώρα, οι μεγάλες τιμές και οι μικροί μισθοί καταδίκασαν τους Έλληνες να αγοράζουν ελάχιστα τρόφιμα.
Τα τρόφιμα που μπορούσε να αγοράσει ο κάθε Έλληνας ήσαν τόσο λίγα ώστε η διατροφή να είναι εντελώς ανεπαρκής. Όλος ο ελληνικός πληθυσμός καταδικάστηκε σε υποσιτισμό. (Βλέπε πίνακα 8 και σχεδιάγραμμα 8)

8. Θερμίδες που κατανάλωναν οι ελληνικές οικογένειες

Σχεδιάγραμμα 8

Αύξηση των θανάτων κατά την Κατοχή στην πρωτεύουσα
Ο αριθμός των θανάτων ανέβαινε τρομακτικά και πολύ γρήγορα έφθασε το επταπλάσιον του προπολεμικού. Περισσότεροι ήσαν οι θάνατοι των μικρών παιδιών και των ηλικιωμένων. Πολύ περισσότεροι οι θάνατοι των ανδρών παρά των γυναικών. (Βλέπε σχεδιαγράμματα 9-10)

Σχεδιάγραμμα 9

Σχεδιάγραμμα 10

Κόκκινο: Φυματίωση, Κίτρινο: Καρδιακά νοσήματα, Πράσινο: Λοιπές αιτίες, Μαύρο: Βίαιοι και τυχαίοι θάνατοι

Γενική πτώση του πληθυσμού τα έτη 1941-44
Ο πληθυσμός της Ελλάδος μειώθηκε τόσο όσο σε καμιά άλλη συμμαχική χώρα. Αυτό ήταν το αποτέλεσμα του οικονομικού πολέμου.
α) Υπολογιζόμενη αύξηση πληθυσμού αν δεν μεσολαβούσε η Κατοχή: 400.000.
β) Υπολογιζόμενη αύξηση οφειλομένη αποκλειστικά στην υπεροχή γεννήσεων: 310.000.
γ) Πραγματική πτώση του πληθυσμού λόγω υπεροχής των βίαιων θανάτων: 260.000.
δ) Βίαιοι θάνατοι και σφαγές: 165.000.
ε) Πτώση του πληθυσμού οφειλομένη σε αποδημίες στο εξωτερικό: 105.000.
Ο πληθυσμός της χώρας το 1940 ήταν 7.335.000 κάτοικοι. Το 1944 είχε υποχωρήσει στους 6.805.000, αντί των υπολογιζόμενων 7.745.000, αν δεν μεσολαβούσε η κατοχή.

Βουλγαρικές ωμότητες
Οι Βούλγαροι, το επίσημο κράτος, ο στρατός και οι πολίτες έκαναν ό,τι μπορούσαν για να ελαττώσουν τον ελληνικό πληθυσμό. Σφαγές, δολοφονίες, κρεμάλες, συστηματική πείνα, σκηνοθετούσαν επαναστάσεις και σκότωναν. Σκότωναν σε όλες τις πόλεις της κατεχόμενης ζώνης, με κάθε τρόπο και με κάθε μέσον.

Σφαγή και εμπρησμός Καλαβρύτων
Στα Καλάβρυτα οι Γερμανοί, μέσα σε λίγες ώρες, σκότωσαν όλους τους άνδρες εμπρός στα μάτια των γυναικών και των παιδιών τους, είναι ένα μόνον δείγμα των ομαδικών σφαγών. Σφαγιάστηκαν όλοι οι άνδρες από 15 ετών και άνω. Επί 2035 ανδρών εσφάγησαν 1436 ή 70,5%. Επί συνολικού πληθυσμού 3719 ή 38,6 %.

Σφαγή στο Δίστομο
Στο Δίστομο οι Γερμανοί σκότωσαν αδιακρίτως μωρά (σκότωσαν 20 μωρά ηλικίας 0-5 ετών), παιδιά (20 παιδιά ηλικίας 5 έως 20 ετών), ενήλικες (111 ηλικίας 20-60 ετών) και γέρους (42 άνω των 60 ετών).

Μετακινήσεις πληθυσμού λόγω εχθρικής εισβολής 1940-41
Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των κατοίκων αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει το σπίτι του. Άλλοι έφευγαν γιατί τα έχασαν όλα, άλλοι γιατί κινδύνευσαν. Και κατά εκατοντάδες χιλιάδες γύριζαν οι πρόσφυγες.

Μετακινήσεις στο εξωτερικό
Η πείνα και οι διωγμοί, αλλά και η ανάγκη να συνεχιστεί ο πόλεμος από ελεύθερο έδαφος ανάγκασαν τους Έλληνας να καταφεύγουν στο εξωτερικό. Αλλά και πολλοί εστάλησαν σαν όμηροι, ή υποχρεωτικά για εργάτες στις χώρες του Άξονος.
Τραγική ήταν η κατάσταση στη βουλγαρική ζώνη κατοχής. Περισσότεροι από το ένα τρίτο του πληθυσμού έφυγε από την περιοχή αυτή για να έλθει στην υπόλοιπη Ελλάδα όπου πέθαιναν οι άνθρωποι στους δρόμους. Κι αυτό –δηλαδή να έρχονται σε γερμανοκρατούμενο τμήμα– εθεωρείτο τότε διαφυγή από τις βουλγαρικές θηριωδίες. (Βλέπε σχεδιάγραμμα 11)

1: Μετακινήσεις προς Κρήτη και Μ. Ανατολή, 2: Μετακινήσεις από τα νησιά προς Μ. Ανατολή, 3: Μετακινήσεις από την Ηπειρωτική Ελλάδα προς Μ. Ανατολή, 4: Μετακινήσεις από τα βουλγαροκρατούμενα, 5: Απαχθέντες προς Βουλγαρία, 6: Απαχθέντες προς Γερμανία, 7: Απαχθέντες προς Ιταλία.

Διωγμοί Εβραίων
Χειρότεροι από όλους τους διωγμούς ήταν οι διωγμοί των Εβραίων. Πρώτοι οι Βούλγαροι και πολύν καιρό αργότερα οι Γερμανοί συγκέντρωσαν τους Εβραίους της Ελλάδος και τους έστειλαν στη Πολωνία για να βρουν τον θάνατο. Κόκκινα βέλη: Μετακινήσεις Εβραίων από τις πόλεις προς την Πολωνία. Μέσω Θεσσαλονίκης. Και προς Βουλγαρία μέσω Κομοτηνής.

Προβλήματα κατοικίας
Μετά τον πόλεμο υπολογίζονταν σε 1.200.000 οι άστεγοι, δηλαδή το 18% του πληθυσμού.