Το αιρετικό Ισλάμ της περιοχής μας

από το eastmediterranean

Στις ημέρες που ζούμε έχει γίνει (με τραγικό τρόπο) ξεκάθαρο ότι, όπως ακριβώς κι ο Χριστιανισμός, έτσι και το Ισλάμ είναι διασπασμένο σε διάφορα δόγματα και κατευθύνσεις. Ο πιο γνωστός και σήμερα γεωπολιτικά σημαντικός διαχωρισμός είναι αυτός ανάμεσα σε Σουνίτες και Σιίτες. Είναι αυτός που επηρεάζει τις περισσότερες συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή, από το Λίβανο και τη Συρία μέχρι το Ιράκ και το Μπαχρέιν. Λιγότερο γνωστός είναι ο ρόλος που έχουν παίξει (κι εν μέρει παίζουν ακόμα) αυτοί οι διαχωρισμοί όχι μόνο στη Μέση Ανατολή, αλλά και στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια.

Βασικό χαρακτηριστικό του σιιτικού Ισλάμ είναι η αναφορά στον Αλή, τον ξάδελφο (και γαμπρό) του Προφήτη Μωάμεθ, που ενώ αναγνωρίζεται κι από τους Σουνίτες ως αξιοσέβαστη προσωπικότητα, δεν έχει σ’ αυτούς τον κεντρικό ρόλο που παίζει στη θεολογία των Σιιτών. Εξ’ άλλου, και το ίδιο το όνομα Σι’α σημαίνει μερίδιο, κόμμα, το κόμμα δηλαδή του Αλή.

Ο Αλή

Ξεκινώντας απ’ αυτόν τον βασικό κορμό έχουν αναπτυχθεί διάφορα παρακλάδια. Ενώ το κύριο τμήμα του σιιτικού Ισλάμ, ο Δωδεκατισμός (επίσημη θρησκεία σήμερα στο Ιράν) δεν διαφέρει και πολύ στις θρησκευτικές πρακτικές από το “ορθόδοξο” Σουνιτικό Ισλάμ, άλλες ομάδες έχουν σαφώς πιο ετερόδοξη κατεύθυνση, σε σημείο που πολλοί να αμφισβητούν κατά πόσον μπορούν πλέον να θεωρούνται μουσουλμανικές. Τέτοιες ομάδες είναι οι Αλεβίτες στην Τουρκία (μ’ αυτούς είναι συνδεδεμένο και το τάγμα των Μπεκτασήδων), οι Αλαουίτες/Νουσαΐρι στη Συρία και οι Δρούζοι.

Αλεβίτες

Όταν πριν από μερικά χρόνια παρουσιάστηκε σε μια γερμανική τηλεοπτική σειρά μια υπόθεση αιμομιξίας σε τούρκικη οικογένεια, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων από ένα τμήμα της τουρκικής κοινότητας, ενώ από άλλα αντιμετωπίστηκε μάλλον αδιάφορα. Η εν λόγω οικογένεια ήταν αλεβιτική και η φήμη της αιμομιξίας είναι ένα γνωστό στερεότυπο των Σουνιτών για τους Αλεβίτες. Η γερμανική τηλεόραση κατηγορήθηκε από τους Αλεβίτες ότι ενισχύει τον σουνιτικό ρατσισμό εναντίον τους. Έτσι, η γερμανική κοινωνία αντιλήφθηκε, ίσως για πρώτη φορά, ότι οι Τούρκοι μετανάστες δεν είναι κατ’ ανάγκη ένα θρησκευτικά ενιαίο σώμα. Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε το συγκεκριμένο διαχωρισμό πρέπει να γυρίσουμε μερικούς αιώνες πίσω.

Τον 16ο αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία αντιμετώπισε μια σοβαρή απειλή: το σιιτικών τάσεων κίνημα του Ισμαήλ, του ιδρυτή της δυναστείας των Σαφαβιδών. Η δυναστεία έμελλε να κυβερνήσει το Ιράν επί μερικούς αιώνες και να το μετατρέψει σε κέντρο του σιιτικού Ισλάμ. Αυτό, παρά την ήττα του Ισμαήλ στην περιοχή της Μικράς Ασίας, που έφερε οριστικά την τελευταία υπό την κυριαρχία των Οθωμανών – και μαζί μ’ αυτών και του σουνιτικού Ισλάμ.

Ο Σάχης Ισμαήλ

Στον αγώνα του ο Ισμαήλ είχε βρει πολλούς συμμάχους ανάμεσα στις τουρκομανικές φυλές της Μικράς Ασίας: πληθυσμούς που διατηρούσαν πολλά από τα αρχαία τουρκικά τους έθιμα και παραδόσεις, ζούσαν με τους δικούς τους κανόνες που δεν συνάδουν πάντα με την Ισλαμική ορθοδοξία – και δεν ήταν έτοιμοι να αναγνωρίσουν την κυριαρχία των Οθωμανών Σουλτάνων, ιδιαίτερα με τις τάσεις συγκεντρωτισμού που έδειχναν οι τελευταίοι όσο η Αυτοκρατορία μεγάλωνε και σταθεροποιούνταν. Οι πολεμιστές τους συνήθιζαν να φορούν στο κεφάλι έναν κόκκινο σκούφο: από εκεί προέρχεται ο όρος κιζιλμπάς (στα ελληνικά “κοκκινοκέφαλοι”), που ακόμα και σήμερα χρησιμοποιείται ως ονομασία για τους Αλεβίτες. Ο ίδιος ο νεώτερος όρος “Αλεβίτες” (Alevi στα τούρκικα) προέρχεται φυσικά από τον Αλή.

Με την τελική επικράτηση των Οθωμανών στη Μικρά Ασία, οι Αλεβίτες υπέστησαν διώξεις και αιώνες καταπίεσης. Παρ’ όλα αυτά, έχουν καταφέρει να επιβιώσουν μέχρι τις μέρες μας και μάλιστα να συνιστούν με βάση τις εκτιμήσεις 10-30% του πληθυσμού της Τουρκίας. Η πλειοψηφία τους είναι από εθνολογική άποψη Τούρκοι, αλλά υπάρχουν και πολλοί Αλεβίτες Κούρδοι ή Ζαζά (π.χ. στην περιοχή Ντερσίμ ή Τούντζελι).

Την επιβίωση τους την οφείλουν στο ότι λειτουργούσαν σαν κλειστή κοινότητα, καθώς ίσως και στην χρήση της τακιγιέ: μιας πρακτικής που υπάρχει και σε άλλες αιρέσεις σιιτικής προέλευσης, και που επιτρέπει στους ακόλουθους να κρύβουν τα πραγματικά τους πιστεύω για λόγους ασφάλειας.

Χαρακτηριστικά των αλεβιτικών κοινοτήτων είναι η πνευματική ηγεσία ενός ντεντέ (παππού), τα τζεμεβί ως χώρος λατρείας αντί του τζαμιού, ο μυστικισμός, οι τελετουργίες που συμπεριλαμβάνουν μουσική και χορό (στις οποίες συμμετέχουν από κοινού άντρες και γυναίκες, κάτι το οποίο ενέπνευσε στους εχθρούς τους και φήμες περί …οργίων). Γενικά υπάρχει μια ανάμιξη της ισλαμικής θεολογίας με αρχαιότερες τουρκικές σαμανιστικές ή ζωροαστρικές παραδόσεις ή και χριστιανικές πρακτικές, όπως π.χ. η απόρριψη του διαζυγίου.

Το τζέμεβι του Γκαζί, αλεβίτικης συνοικίας της Κωνσταντινούπολης, με την εικόνα του Χατζή Μπεκτάς Βελή, μορφής με μεγάλο συμβολικό χαρακτήρα για τους Αλεβίτες.

Ιδιαίτερη είναι επίσης η σχέση με το Κοράνι και τη Σαρία (το θρησκευτικό νόμο). Οι Αλεβίτες δεν θεωρούν ότι οφείλουν να υπακούν σε απαγορεύσεις, όπως π.χ. αυτή του αλκοόλ: αυτές αφορούν μόνο όσους βρίσκονται στο πρώτο στάδιο της ισλαμικής πίστης, ενώ αυτοί έχουν ήδη προχωρήσει στο επόμενο (Ταρικάτ, η δεύτερη από τις 4 πύλες του Ισλάμ). Με άλλα λόγια, η υπακοή στη Σαρία μπορεί να είναι κατά τους Αλεβίτες κάτι σαν… Ισλάμ για αρχάριους. Στις κατηγορίες περί παραβίασης του Ιερού Νόμου μπορεί να απαντήσουν ότι “οι Σουνίτες διαβάζουν το Κοράνι με τα μάτια, εμείς το διαβάζουμε με την καρδιά”.

Υπάρχουν πάντως και μερικές ομάδες των Αλεβιτών, π.χ. ένα μέρος της τούρκικης αλεβίτικης κοινότητας στη Γερμανία, που δεν βλέπουν τους εαυτούς τους καν σαν Μουσουλμάνους, αλλά σαν μια εντελώς ξεχωριστή θρησκεία. Όπως υπάρχουν και ομάδες που θεωρούν τους εαυτούς τους απλό παρακλάδι του σιιτικού Ισλάμ. Γενικά, πρέπει να έχουμε υπ’ όψη ότι δεν υπάρχει μια ενιαία διοίκηση της θρησκευτικής κοινότητας και άρα υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις και ως προς τη φύση της θρησκείας.

Επίσης σημαντικός είναι ο ιδιαίτερος ρόλος που παίζει η λατρεία συγκεκριμένων ιστορικών προσώπων, κάτι που θυμίζει ίσως το ρόλο των αγίων στην Ορθοδοξία. Εκτός φυσικά από τον Αλή, πολύ κεντρική φυσιογνωμία είναι ο Χατζή Μπεκτάς Βελή, ένας Τούρκος ντερβίσης που έζησε τον 13ο αιώνα. Στις προσωπικότητες που εκτιμούνται ιδιαίτερα ανήκει και ο Κεμάλ Ατατούρκ.

Εικόνα από το εσωτερικό ενός τζεμεβί. Στις φωτογραφίες απεικονίζονται αριστερά της τουρκικής σημαίας ο Αλή και ο Χατζή Μπεκτάς και δεξιά της ο Ατατούρκ.

Στη σύγχρονη Τουρκία φυσικά τα όρια ανάμεσα στους Σουνίτες και τους Αλεβίτες δεν είναι πλέον τόσο καθαρά. Μικτοί γάμοι φαίνεται ότι δεν είναι και τόσο σπάνιοι. Για κάποιους από τους νέους στα αστικά κέντρα, ο Αλεβιτισμός μπορεί να μην είναι κάτι παραπάνω από μια πολιτιστική αναφορά, ένα στοιχείο ταυτότητας, παρά πραγματικά μια θρησκεία. Παρ’ όλα αυτά, ο διαχωρισμός αυτός επηρεάζει την πολιτική ζωή της σύγχρονης Τουρκίας μέχρι και τις μέρες μας. Ταυτόχρονα, παρατηρείται τα τελευταία χρόνια μια αναβίωση της αλεβίτικης ταυτότητας, κάτι που έχει σχέση με τον αυξημένο ρόλο που παίζουν θέματα πολιτιστικής ταυτότητας στην Τουρκία (όπως και στον κόσμο γενικά) μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Υπάρχει μία άποψη, που ερμηνεύει το διαχωρισμό Αριστεράς-Δεξιάς στην Τουρκία ως συνέχεια του διαχωρισμού Αλεβίτες-Σουνίτες. Αν και αυτό μπορεί να είναι υπερβολικό, είναι καθαρό ότι οι πολιτικά ενεργοί Αλεβίτες έχουν την τάση να κλίνουν προς προοδευτικές ιδεολογίες, όπως το σοσιαλισμό ή τον προοδευτικό εθνικισμό (είτε τον τουρκικό είτε τον κουρδικό), ενώ είναι αρκετά σπάνιο να συμμετέχουν σε δεξιά κόμματα. Ο σημερινός ηγέτης του κεμαλικού (ας πούμε κεντροαριστερού) κόμματος, ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, είναι εξ’ άλλου Αλεβίτης, ενώ το κόμμα του Ερντογάν έχει κυρίως Σουνίτες οπαδούς.

Οι τοίχοι των πολυκατοικιών στο Γκαζί (αλεβιτική συνοικία της Κωνσταντινούπολης) είναι γεμάτοι με συνθήματα από αριστερές οργανώσεις.

Στη σύγχρονη Τουρκία, οι Αλεβίτες δεν αντιμετωπίζουν τον αποκλεισμό στον ίδιο βαθμό με την οθωμανική εποχή. Παρ’ όλα αυτά, οι οργανώσεις τους έχουν και σήμερα αρκετά παράπονα από την κεντρική εξουσία. Η μη αναγνώριση των τζεμεβί τους και η υποχρεωτική σχολική διδασκαλία των θρησκευτικών στη βάση του Σουνιτικού Ισλάμ, είναι μερικά απ’ αυτά. Ζωντανά στη μνήμη τους μένουν όμως και κάποια τραγικά γεγονότα των προηγούμενων δεκαετιών. Το πιο γνωστό (αλλά δυστυχώς όχι το μόνο) είναι αυτό στο ξενοδοχείο Μαντιμάκ της Σεβάστειας το 1993, κατά την οποία 35 άνθρωποι, κυρίως Αλεβίτες διανοούμενοι, έχασαν τη ζωή τους από εμπρησμό που ξεκίνησε από επίθεση φανατικών Σουνιτών – με τις κρατικές αρχές να κατηγορούνται για αδιαφορία.

Τέλος, αξίζει να σημειώσουμε ότι και στην πρόσφατη εξέγερση του 2013 στην Τουρκία οι αλεβιτικές κοινότητες έπαιξαν το ρόλο τους. Η λαϊκή συνοικία Γκαζί στην ευρωπαϊκή πλευρά της Πόλης, κατοικημένη κυρίως από Αλεβίτες και Κούρδους, ήταν ένα από τα κύρια επίκεντρα της εξέγερσης (η περιοχή έχει και παρελθόν, καθώς το 1995 ξεκίνησε εκεί μια άλλη αλεβίτικη εξέγερση). Ένα σημαντικό συμβολικό ρόλο στην οργή εναντίον του Ερντογάν έπαιξε και η πρόθεση της κυβέρνησής του να ονομάσει την καινούρια γέφυρα του Βοσπόρου εις μνήμην του Σουλτάνου Σελίμ – ο οποίος έχει μείνει στην Ιστορία για τις σφαγές που διέπραξε εναντίον των Αλεβιτών.

Το τάγμα των Μπεκτασήδων

Με τον Αλεβιτισμό είναι στενά συνδεδεμένη και η παράδοση των Μπεκτασήδων (οι οποίοι παίρνουν το όνομά τους από τον Χατζή Μπεκτάς Βελή). Κατά μία άποψη, αποτελούν μαζί την αστική (Μπεκτασισμός) και την αγροτική (Αλεβιτισμός) έκφραση του ίδιου φαινομένου. Επίσης, ενώ οι Αλεβίτες ήταν σαν ομάδα περιορισμένη κυρίως στη Μικρά Ασία, ο Μπεκτασισμός φαίνεται ότι είχε μεγάλη επιρροή στα Βαλκάνια: από την Αλβανία και τη Βοσνία μέχρι την Κρήτη.

Οι Μπεκτασήδες ήταν οργανωμένοι σαν θρησκευτικό τάγμα, όπως οι Νακσιμπεντί και οι Μεβλεβί, αλλά πολύ πιο διαφοροποιημένοι από τη σουνιτική “ορθοδοξία” και με πιο έντονο το στοιχείο του συγκρητισμού. Στις θρησκευτικές τους πρακτικές ανήκουν π.χ. ο εορτασμός του ζωροαστρικού νέου έτους, αλλά και χριστιανικά στοιχεία. Κάτι που βοηθούσε ίσως τη στενή τους σύνδεση με το σώμα των (χριστιανικής καταγωγής) Γενίτσαρων, οι οποίοι είχαν περίπου το ρόλο του προστάτη του τάγματος. Η εξόντωση των τελευταίων από τον Σουλτάνο Μαχμούτ στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης φαίνεται ότι έχει σχέση και με τις προσπάθειες να περιοριστεί η επιρροή του Μπεκτασισμού.

Παρά τις διώξεις που ακολούθησαν από τους Οθωμανούς, το τάγμα επιβίωσε και πολλοί Μπεκτασήδες αναμείχθηκαν ενεργά σε επαναστατικά κινήματα, όπως αυτό των Νεότουρκων. Μετά την επικράτηση του Ατατούρκ στην Τουρκία και τη γενική απαγόρευση όλων των θρησκευτικών ταγμάτων, οι Μπεκτασήδες αναγκάστηκαν να μεταφέρουν την έδρα τους στην Αλβανία – σε κάποιο βαθμό συνδέθηκαν μάλιστα με τον ακόμα τότε πολύ νέο αλβανικό εθνικισμό (μερικοί Αλβανοί εθνικιστές έβλεπαν σ’ αυτόν κάτι σαν αλβανική εθνική θρησκεία). Αυτό πάντως δεν τους γλύτωσε στη συνέχεια από τη γενική καταπίεση των θρησκειών, που εφάρμοσε το κομμουνιστικό καθεστώς του Ενβέρ Χότζα.

Σήμερα η άμεση επιρροή του Μπεκτασισμού στα Βαλκάνια είναι μάλλον μικρή. Πάντως το τέλος του καθεστώτος του Χότζα έφερε και μια σχετική αναβίωση στην Αλβανία. Στην τελευταία απογραφή δήλωσε περίπου 2% του πληθυσμού τον Μπεκτασισμό ως το δικό του δόγμα. Η επιρροή του Μπεκτασισμού, ιδιαίτερα στη Νότια Αλβανία, μπορεί όμως να είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι δείχνει αυτό το ποσοστό, αφού δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι όλοι όσοι ακολουθούν τις πρακτικές του το δηλώνουν και σαν ξεχωριστό θρήσκευμα.

Τάφος μπεκτασή μπαμπά στο Αργυρόκαστρο

Κοινότητες υπάρχουν επίσης στο Κοσσυφοπέδιο, στην πΓΔΜ, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Στην Ελλάδα φαίνεται ότι οι Μπεκτασήδες είχαν σημαντική επιρροή σε διάφορες περιοχές, μεταξύ άλλων στην Ήπειρο και στους (ελληνόφωνους) Μουσουλμάνους της Κρήτης, οι οποίοι με την ανταλλαγή των πληθυσμών βρέθηκαν στην Τουρκία. Σήμερα απομένουν λίγες χιλιάδες ακόλουθοι των Μπεκτασήδων (αναφέρονται και ως Αλεβίτες, τα όρια ανάμεσα στους δύο όρους δεν είναι καθαρά) σε ορεινά μουσουλμανικά χωριά των νομών Ροδόπης και Έβρου (μεταξύ άλλων: Χλόη (Ebilköy), Γονικό (Babalar), Κέχρος (Merkoz)), μ’ ένα ακόμη ενεργό τεκέ στη Ρούσσα (Rushenler) του Έβρου. Ο τεκές του Ντουρμπαλί Πασά στην Ασπρόγεια -Ιρενί Φαρσάλων σταμάτησε να λειτουργεί το 1973, αλλά γνώρισε παραδόξως ένα είδος αναβίωσης χάρη στις κοινότητες Αλβανών μεταναστών μπεκτασιδικής καταγωγής, οι οποίοι τον ανακάλυψαν πάλι στη δεκαετία του ’90.

Δυτικός τουρμπές του τεκέ στην Ασπρόγεια (Ιρενί) Φαρσάλων

Αλαουίτες-Νουσαϊρί

Η κοινότητα των αραβόφωνων Αλαουιτών (ή αλλιώς Νουσαϊρί) κατοικεί στην Συρία (κυρίως στα βουνά στο δυτικό μέρος της χώρας και στα παράλια), στο βόρειο Λίβανο, αλλά και στην εθνικά ανάμεικτη περιοχή της Αλεξανδρέτας (Χατάι) στην Τουρκία. Από τις τρεις χώρες τη σημαντικότερη παρουσία την έχουν σαφώς στη Συρία, όπου συνιστούν περίπου 12% του πληθυσμού και κατέχουν σημαντικές θέσεις στο στρατό και στην πολιτική, μεταξύ άλλων και αυτήν του Προέδρου της Δημοκρατίας: πράγμα που παίζει κρίσιμο ρόλο στον τωρινό εμφύλιο.

Παρά την όποια συγγένεια με τους τουρκόφωνους (ή κουρδόφωνους) Αλεβίτες, σήμερα προτιμούν να θεωρούνται δύο ξεχωριστές κοινότητες. Σ’ αυτό πιθανόν να παίζει και ρόλο το ότι και οι δύο συνδέθηκαν με τον προοδευτικό εθνικισμό στις χώρες τους, τον αραβικό οι μεν και τον τουρκικό (ή κουρδικό) οι δε.

Οι ρίζες των Αλαουιτών πάνε πίσω στον 9ο αιώνα, όταν ζούσε ο Μουχάμαντ Ιμπν Νουσαΐρ, τον οποίο οι οπαδοί του θεωρούσαν αντιπρόσωπο του δωδέκατου και τελευταίου Ιμάμη. Όπως και οι Αλεβίτες, φαίνεται ότι ερμηνεύουν το Κοράνι μάλλον αλληγορικά, έχοντας στη θεολογία τους και πολλά στοιχεία συγκρητισμού (π.χ. πίστη στη μετενσάρκωση, λατρεία μιας μορφής (Χουντρ) που μοιάζει στον Άγιο Γεώργιο). Αυτά, μαζί με τα στοιχεία που δείχνουν λατρεία προς τον Αλή σε βαθμό περίπου θεϊκό, τους έκαναν στα μάτια όχι μόνο των Σουνιτών, αλλά ακόμα και των κανονικών δωδεκατιστών Σιιτών, τουλάχιστον ύποπτους: σε κάποιες πιο ακραίες περιπτώσεις έχουν οδηγήσει στην εντύπωση ότι πρόκειται για αποστάτες από το Ισλάμ. Αυτό εξηγεί ίσως και το πάθος με το οποίο πολεμούν οι ομάδες των φανατικών Σουνιτών εναντίον του καθεστώτος Άσαντ (που στα μάτια τους ταυτίζεται με τους Αλαουίτες).

Ακόμα μια ομοιότητα με τους Αλεβίτες, ήταν άρα ότι και οι Αλαουίτες έπρεπε να επιβιώσουν σε ένα εχθρικό περιβάλλον, ζώντας κάτω από σουνιτική κυριαρχία. Λειτούργησαν και αυτοί ως κλειστή κοινότητα, κρύβοντας πολλά από τα στοιχεία της θρησκείας τους από το ευρύ κοινό. Αυτό το εχθρικό περιβάλλον ήταν κι ο λόγος που κατέφυγαν στα βουνά της σημερινής δυτικής Συρίας, τα οποία παραμένουν μέχρι και σήμερα η κοιτίδα τους. Το κατά πόσον φυσικά οι νέοι Αλαουίτες σήμερα ενδιαφέρονται για θεολογικά ερωτήματα είναι αμφίβολο: μάλλον το πιο σημαντικό συνδετικό τους στοιχείο είναι η κοινή πολιτιστική ταυτότητα, αλλά και η αίσθηση της ιστορικής αδικίας από τη σουνιτική καταπίεση.

Πάντως μια διαφορά των Αράβων Αλαουιτών σε σχέση με τους Τούρκους Αλεβίτες είναι η πιο στενή σύνδεση των πρώτων με το “επίσημο” σιιτικό Ισλάμ, δηλαδή τους Δωδεκατιστές Σιίτες (άρα και το Ιράν). Αυτό έχει μάλλον κυρίως πολιτικούς λόγους και είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που ξεκίνησε από τις αρχές του 20ού αιώνα. Το πιο σημαντικό σημείο σ’ αυτή ήταν η επίσημη αναγνώριση των Αλαουιτών ως Μουσουλμάνους, εκ μέρους του Λιβανέζου Σιίτη θρησκευτικού ηγέτη Αλ-Σαντρ, το 1973. Αυτή η αναγνώριση είχε μεγάλη πολιτική σημασία, γιατί βοήθησε τον Χάφεζ αλ Άσαντ να νομιμοποιήσει την εξουσία του, ακόμα (αλλά όχι μόνο) και από καθαρά νομική άποψη (με βάση το συριακό Σύνταγμα μόνο Μουσουλμάνοι μπορούν να διεκδικήσουν τη θέση του Προέδρου).

Ο Χάφεζ αλ Άσαντ μαζί με τον Μούσα αλ Σαντρ

Η σύνδεση αυτή με τους Δωδεκατιστές Σιίτες εκφράζεται καθαρά και μέσα από τις συμμαχίες στο σημερινό εμφύλιο πόλεμο. Στο πλευρό του Άσαντ πολεμάνε τόσο Ιρανοί Φρουροί της Επανάστασης όσο και Λιβανέζοι Σιίτες μαχητές της Χιζμπολάχ. Κι αυτό, παρ’ όλο που πρόκειται για ισλαμιστικές οργανώσεις, ενώ ο Άσαντ ηγείται ενός κόμματος με κοσμική ιδεολογία.

Δρούζοι

Αν για τους Αλεβίτες επίκεντρο είναι η Τουρκία και για τους Αλαουίτες η Συρία, για τους Δρούζους αυτό το ρόλο παίζει μάλλον ο Λίβανος. Οι Δρούζοι αποτελούν την τοπική πλειοψηφία στην περιοχή των βουνών Σουφ, νότια της Βυρηττού. Εκτός από το Λίβανο, μεγάλες κοινότητες Δρούζων υπάρχουν και στη γειτονική Συρία (μεταξύ άλλων και στα κατεχόμενα υψίπεδα Γκολάν), αλλά και στο Ισραήλ.

Γυναίκες σε συνέδριο Δρούζων, με άσπρο μαντήλι

Οι Δρούζοι είναι κοινότητα συγγενική περισσότερο με τους Ισμαηλίτες (κι αυτοί σιιτικό παρακλάδι), παρά με τους Αλεβίτες/Αλαουίτες: σε αντίθεση με τους τελευταίους, πιστεύουν σε μια σειρά από επτά Ιμάμηδες αντί δώδεκα, η οποία όμως επίσης ξεκινά με τον Αλή. Οι ρίζες της βρίσκονται στον  11ο αιώνα, συγκεκριμένα στην εποχή του (ισμαηλίτη) Χαλίφη της Αιγύπτου, Αλ-Χακίμ, ο οποίος εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Μια ομάδα οπαδών του θεωρούσε ότι ο Αλ-Χακίμ είχε κηρύξει τον ερχομό μιας νέας εποχής και μιας νέας πίστης, καταδιώχθηκαν όμως από τον διάδοχό του. Ονόμαζαν τους εαυτούς τους μουγουαχιντούν (δηλαδή μονοθεϊστές), αλλά οι αντίπαλοί τους τους αποκαλούσαν με το όνομα ενός πρώην ηγέτη τους, τον οποίο οι ίδιοι είχαν απορρίψει ως αποστάτη, τον Αντ -Νταραζί: από εκεί προέρχεται και το όνομα Δρούζοι.

Όπως και οι άλλες κοινότητες που αναφέρθηκαν, έτσι και οι Δρούζοι αντιμετωπίζουν την αμφισβήτηση της «μουσουλμανικότητάς» τους. Η επιρροή από πολλές διαφορετικές πηγές (μεταξύ αυτών και η αρχαία ελληνική φιλοσοφία) είναι χαρακτηριστική για τη θεολογία τους. Ένα μεγάλο μέρος της, πάντως, είναι άγνωστο ακόμα και στην πλειοψηφία των ίδιων των Δρούζων, αυτούς που δεν είναι μυημένοι στα μυστικά της θρησκείας τους και αποκαλούνται juhal. Η μειοψηφία των μυημένων (uqqal) διαφέρει ακόμα κι εμφανισιακά από τους juhal, π.χ. μέσω της ενδυμασίας τους. Το σύμβολο των Δρούζων είναι το πεντάχρωμο αστέρι, ενώ η βασική αρχή τους είναι η πίστη σε 7 εντολές.

Ναός των Δρούζων

Η ικανότητα προσαρμογής των Δρούζων φαίνεται κι από την διαφορετική πολιτική τους συμπεριφορά από χώρα σε χώρα. Στο Ισραήλ φαίνεται να είναι πιο ενταγμένοι στις κρατικές δομές από τις άλλες μειονότητες: π.χ. η θητεία στον ισραηλινό στρατό είναι γι’ αυτούς υποχρεωτική, κάτι που θα ήταν αδιανόητο για τους Σουνίτες ή Χριστιανούς Άραβες πολίτες της χώρας.

Αντίθετα, οι Δρούζοι του Λιβάνου βρίσκονταν συχνά στην πρώτη σειρά του αντι-ισραηλινού αγώνα. Ο χαρισματικός ηγέτης των Δρούζων Καμάλ Τζουμπλάτ θεωρείται ταυτόχρονα και σαν ιστορικός ηγέτης της (πιο έντονα αντι-ισραηλινής) λιβανέζικης Αριστεράς. Μετά τη δολοφονία του, τον διαδέχθηκε ο γιος του Ουαλίντ. Το Προοδευτικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, του οποίου ηγείται, θεωρείται και σήμερα η πιο σημαντική πολιτική δύναμη των Δρούζων, αν και επίσημα πρόκειται για κοσμικό κόμμα ανοικτό σε όλες τις θρησκευτικές κοινότητες.

Ο Ουαλίντ Τζουμπλάτ μαζί με Δρούζους uqqal

Η ύπαρξη ομάδων όπως οι Αλεβίτες/Μπεκτασήδες, οι Αλαουίτες, οι Δρούζοι, δείχνει πόσο μεγάλη είναι η ποικιλομορφία του Ισλάμ στην περιοχή μας. Ακόμα κι αν δεχόμασταν την (κατά τη γνώμη μου υπερβολική) άποψη ότι όλοι αυτοί δεν είναι πραγματικά Μουσουλμάνοι, είναι καθαρό ότι έχουν αναπτυχθεί μέσα απο μια ισλαμική παράδοση. Το ότι αυτές οι καθαρά αιρετικές κοινότητες κατάφεραν να επιβιώσουν επί τόσους αιώνες μέσα σε θεωρητικά εχθρικό περιβάλλον, και μάλιστα να παραμείνουν πολυάριθμες, είναι εντυπωσιακό από μόνο του. Δεν μπορεί να οφείλεται μόνο σε πράγματα όπως η τακίγια. Είναι ίσως και μια ένδειξη μιας παραδοσιακής θρησκευτικής ανεκτικότητας στις κοινωνίες της Ανατολικής Μεσογείου, που συνεχίζεται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, παρά τη συχνά αντίθετη στάση της κεντρικής εξουσίας (που είναι όμως κι αυτή αναγκασμένη να προσαρμοστεί σε κάποιο βαθμό). Μπορεί κάποιος να ελπίζει ότι μια τόσο μακριά παράδοση δεν θα τελειώσει στον 21ο αιώνα.

Βιβλιογραφία:

• Tord Olsson; Elizabeth Özdalga; Catherina Raudvere (2000):Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives
• White, Paul J., & Joost Jongerden (eds.) (2003). Turkey’s Alevi Enigma: A Comprehensive Overview.Leiden: Brill.
• Markus Dressler, Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam. New York and Oxford: Oxford University Press, 2013.
• Martin Kramer, ed. Boulder (1987):Shi’ism, Resistance, and Revolution. Westview
• Press, Günter Seufert; Christopher Kubaseck (2004): Die Türkei – Politik, Geschichte, Kultur.
• Gudrun Krämer (2005): Geschichte des Islam.
• Χαλίλ Ιναλτζίκ (1973, ελλ. έκδοση 1995): Η Οθωμανική Αυτοκρατορία 1300-1600 – Η κλασική εποχή.
•  Γιώργος Μαυρομμάτης (2008): Περί  Μπεκτασί  δερβίσηδων  ή αναζητώντας  προϋποθέσεις  για μια διαφορετική ανάγνωση του Ισλάμ στα Βαλκάνια. Στο: Τσιμπιρίδου, Φωτεινή & Σταματόπουλος, Δ. (επιμ.) Πέρα από τον Οριενταλισμό: Από τα Οθωμανικά Βαλκάνια στη σύγχρονη Μέση Ανατολή.
• http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Society_%26_Culture/druze.html
• http://www.alevibektasi.org
• https://web.archive.org/web/20120426105258/http://www.druze.ca/AboutDruze.html

Πηγές εικόνων:

• http://www.pbs.org/wnet/wideangle/episodes/red-lines-and-deadlines/map-sunni-and-shia-the-worlds-of-islam/2539/
• http://www.hoax-slayer.com/houston-mall-sign.shtml
• http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Shah_Ismail_Hatayi.jpg
• http://www.istanbulguide.net/istguide/people/religions/kizilbas.htm
• http://www.habermonitor.com/en/haber/detay/church-and-cem-house-together-for-15-years/174536/
• http://turkishpoliticsupdates.wordpress.com/2012/03/17/sivas-a-tale-of-painful-indifference/
• http://www.farsala.gr/culture/aksiotheata-mnhmeia/item/81-albaniki-moni-derbisidwn-stinasprogeia-farsalwn-tekes-ntourmpali-soultan
• http://en.wikipedia.org/wiki/Alawites
• http://www.syrianhistory.com/en/photos/3646
• http://www.allvoices.com/contributed-news/6579072-lebanese-forces-lf
• http://looklex.com/e.o/druze.htm