από την Αρκαδία
Η Λογοτεχνία, συνδετικός κρίκος των Βαλκανικών λαών
Χ. Α. Αλεξόπουλος
Το ποιητικό σύστημα του λαού είναι μια αυτοβιογραφία. Μια αυτοβιογραφία, όμως, εκατομμυρίων ανθρώπων.
Kadare, Ismail.
Σήμερα που η Ευρώπη είναι μια κοινή πραγματικότητα στα Βαλκάνια και που η προσέγγιση των λαών προβάλει ως ένα ισχυρό διακύβευμα για την εμπέδωση αμοιβαίων σχέσεων και ενός μόνιμου κλίματος ειρήνης και συνεργασίας, είναι καιρός να ξανακοιτάξουμε και να συνειδητοποιήσουμε τα κοινά σημεία και τις συγγένειες των γειτονικών λαών και των παραδόσεών τους. Αναμφισβήτητα, ένα βασικό σημείο αποτελεί η λογοτεχνία και η λαϊκή παράδοση, με την ποίηση τους θρύλους της και τα δημοτικά της τραγούδια. Γιατί του κόσμου οι μουσικές, οι παραδόσεις και ο έντεχνος λόγος, αποτελούν συστατικά στοιχεία και τον καθρέπτη των λαών, που αν στο παρελθόν δεν ήρκεσαν από μόνα τους να τους φέρουν κοντά, λόγω των ιδιαίτερων πολιτικών και ιστορικών συγκυριών, μπορούν να το κάνουν σήμερα, που το πέρασμα των συνόρων διευκολύνεται από τις νέες συνθήκες και προοπτικές στα πλαίσια του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι.
Αλλά, αλήθεια, πόσο γνωρίζουμε τη παραδοσιακή και σύγχρονη λογοτεχνία των Βαλκανικών χωρών? Πόσο γνωρίζουμε τους κλασικούς ποιητές των γειτόνων μας? Τον Μαυροβούνιο Νεγκός, τον Αλβανό Φίστα, τον Ρουμάνο Εμινέσκου, ή την Βουλγάρα Ελ. Μπαγκριάνα? Ελάχιστα έως καθόλου. Η προσέγγιση των λαών μέσα από τη λογοτεχνία είναι γεγονός ότι εμποδίστηκε μέχρι σήμερα από τη διαφορετικότητα των γλωσσών της χερσονήσου του Αίμου. Αλλά και από τις ιστορικές συγκυρίες στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη και την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Από καταπιεστικά καθεστώτα, από δικτατορίες, βίαιες αντιπαραθέσεις, εμφύλιους σπαραγμούς, και έντονες εθνικιστικές διαμάχες.
Πρόσφατα ο Ισμαήλ Κανταρέ, ο μεγάλος αυτός λογοτέχνης της γειτονικής χώρας, έγραψε τη νουβέλα “Ποιος έφερε την Ντορουντίν;” [1], ένα αστυνομικό θρίλερ, που βασίζεται την αλβανική εκδοχή του θρύλου του προσφιλούς δημοτικού άσματος “του Νεκρού Αδελφού”. Ξεκινώντας απ’ αυτόν, ο συγγραφέας ξετυλίγει με μαστοριά και δεξιοτεχνία την εξιστόρηση του ολοκαυτώματος μιας οικογένειας σε μια κωμόπολη της μεσαιωνικής Αλβανίας.
Το θέμα του “Νεκρού αδελφού”, είναι ένα δραματικό ποίημα της ελληνικής λαϊκής παράδοσης που το θέμα και ο λυρισμός του διαχρονικά μας συγκινεί. Συγκαταλέγεται ανάμεσα στις δημοφιλέστερες δημιουργίες της ελληνικής δημοτικής ποίησης και στα αγαπημένα κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Με προέλευση τη Θράκη, είναι διαδεδομένο όχι μόνον σε όλη την Ελλάδα αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο σε πληθώρα παραλλαγών και έχει ανθολογηθεί σε πολλές συλλογές. Για τα δικά μας δεδομένα αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα παραλογής (δηλ. δημοτικού δραματικού τραγουδιού που συχνά μεταφέρει και διασώζει στοιχεία από αρχαίους μύθους, παραδόσεις ή παραμύθια), μαζί με τα εξ’ ίσου γνωστά άσματα της Γυναίκας του Πρωτομάστορα (της ’ρτας το Γεφύρι), του Γυρισμού του Ξενιτεμένου, της Φόνισσας Μάνας, της Αδικοθανατισμένης Κόρης, της Νύφης που κακοτύχεψε, του Κολυμπιστή, και του Πραματευτή.
Ο θρύλος είναι συνυφασμένος με ένα διαχρονικό δραματικό θέμα, τη ξενιτιά και το ξενιτεμό, την -συχνά βίαιη- απόσπαση των αγαπημένων μας σε μακρινές, απόμακρες και απροσπέλαστες χώρες και αποστάσεις, όπου η ζωή και ο θάνατος συχνά συγχέονται, αποκτούν αλλόκοτες και συχνα μυθικές διαστάσεις. Είναι διαχρονικά η προβολή τής κοινής μοίρας των Βαλκανίων, μια μοίρα που υπαγορεύθηκε από βίαιες ιστορικές και πολιτικές ανακατατάξεις και κραδασμούς, με κοινές και μη κοινές αφετηρίες. Πραγματικά, ο θρύλος του Τραγουδιού του Νεκρού Αδελφού συναντάται και τραγουδιέται σε όλες σχεδόν τις βαλκανικές χώρες, αποτελώντας τρανό και κλασσικό δείγμα της κοινής βαλκανικής ακριτικής παράδοσης. Και μάλιστα, όχι μόνον αυτός, αφού η πολιτισμική και πολιτιστική συγγένεια των λαών των Βαλκανίων είναι αναμφισβήτητη, παρ’ όλη τη διαφορετικότητα των εθνικών προελεύσεων.
Και αυτό δεν συνάγεται μόνον αποσπασματικά, μέσα από τη διαπίστωση κάποιων κοινών βιωμάτων και λαϊκών παραδόσεων, αλλά προκύπτει και από πολλές παλαιότερες και σύγχρονες λαογραφικές και ιστορικές μελέτες. Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθεί μια πρόσφατη εξαίρετη μελέτη, οι “ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ – Ευρωπαϊκή Ακριτική Παράδοση” που εκδόθηκε από το Κέντρο Ερεύνης της Ακριτικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, προλογισμένη από την Έλενα Αλβελέρ [2]. Σε αυτήν αναδεικνύεται η συγγένεια των παραδόσεων και των θρύλων των Βαλκανικών λαών μέσα από τα ακριτικά τους τραγούδια (παράδειγμα ο “Διγενής”, “του νεκρού αδελφού”, “του Μικρού Κωνσταντίνου κ.ά.).
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα δύο πολύ παλιών και γνωστών Ιταλοαλβανικών τραγουδιών, του “Μικρού Κωνσταντίνου” και της “Γιαρεντίνας” (Ντουρεντίν), που εντάσσονται στα βαλκανικά ακριτικά τραγούδια. Δύο τραγουδιών και θρύλων των οποίων η σχέση με τις ελληνικές παραλλαγές της Αρπαγής και του Νεκρού Αδελφού, έχουν μελετηθεί και αποδειχθεί. Τα τραγούδια αυτά απασχόλησαν – μεταξύ άλλων- και τον Νικόλαο Πολίτη [3] ο οποίος, αναφερόμενος στο τραγούδι του Νεκρού αδελφού, θεωρεί το ιταλοαλβανικό τραγούδι της Γιαρεντίνας “σχεδόν απαράλλακτον με το ελληνικόν, ολιγίστας και ταύτας ασημάντους παρουσιάζον διαφοράς”…
Το τραγούδι του Νεκρού Αδελφού, με τη σημειολογία του και τις κοινές του ρίζες, πρόσφατα έδωσε μια αισιόδοξη νότα και προοπτική στην προσέγγιση των λαών. Επιλέχτηκε σαν το δημοτικό τραγούδι, που με τις παραλλαγές του σε όλες τις χώρες των Βαλκανίων, θα είναι είσοδος σ’ ένα μια νέα Ανθολογία, που μόλις ολοκληρώθηκε. Πρόκειται για το έργο “Αίμος – Ανθολογία Βαλκανικής Ποίησης”, που πραγματοποιείται για πρώτη φορά και εκδίδεται από τους “φίλους του περιοδικού “Αντί””. Μια ανθολογία που θα κυκλοφορήσει σε επτά διαφορετικές γλώσσες: ελληνική, αλβανική, βουλγαρική, ρουμανική, σερβική, βοσνιακή και σλαβομακεδονική. Ηδη, κυκλοφόρησε ο αλβανικός τόμος, που παρουσιάστηκε στα Τίρανα στις 8 Ιουνίου. Ο ελληνικός τόμος της ανθολογίας παρουσιάζεται στις 6 Νοεμβρίου στο Μουσείο Μπενάκη (οδός Πειραιώς) με ομιλητές τους καθηγητές Π. Μουλλά, Γ. Δάλλα, Αντεια Φραντζή, Μιχαήλ Νεντέλτσεφ (Πανεπιστήμιο Σόφιας) και τον κριτικό λογοτεχνίας Α. Αργυρίου. Συντονιστής της εκδήλωσης θα είναι ο συγγραφέας Δ. Νόλλας.
Την έργο οραματίστηκε πρώτος ο Βούλγαρος ποιητής και μεταφραστής Στέφαν Γκέτσεφ. Η ανθολογία έχει μάλιστα αφιερωθεί στη μνήμη του. Στόχος του έργου είναι η προσέγγιση, επικοινωνία και επαφή των γειτονικών – σε γεωγραφικό αλλά και σε πολιτισμικό επίπεδο – βαλκανικών λαών. Η ελληνική ποίηση εκπροσωπείται από τους ποιητές Κάλβο, Σολωμό, Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανό, Καρυωτάκη, Σεφέρη, Εγγονόπουλο, Ρίτσο, Ελύτη, Σαχτούρη και Αναγνωστάκη.
Στον εκδοτικό χώρο παρουσιάστηκαν ακόμα και άλλα αξιόλογα ανάλογα δείγματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη έκδοση στα ελληνικά μιας ανθολογίας της αλβανικής δημοτικής ποίησης [4], στην οποία αναδεικνύεται ο δυναμισμός, η ευαισθησία, η διαχρονικότητα αλλά και η συγγένεια της αλβανικής παραδοσιακής ποίησης με την αντίστοιχη ελληνική.
Σε μια εποχή που οι πολύπαθες Βαλκανικές χώρες βρίσκονται εντός ή προ των θυρών της Ενωμένης Ευρώπης, η οποία σήμερα πλέον λειτουργεί είτε σαν κοινό κτήμα, είτε σαν κοινό όνειρο, αλλά προ παντός σαν αντίβαρο στα φαινόμενα του εθνικισμού και αλυτρωτισμού και στις όσες αντιπαραθέσεις τις ταλαιπώρησαν και τις ταλαιπωρούν, τέτοιες προσπάθειες είναι πρωτόγνωρες και ελπιδοφόρες. Και η σημασία τους κάθε άλλο παρά περιορίζεται στο χώρο των γραμμάτων, της λογοτεχνίας ή της λαογραφίας. Αφορά όλους τους σκεπτόμενους Βαλκάνιους πολίτες.
Όσοι από αυτούς – κι εμάς τους Έλληνες – έχουν ανάλογες αναζητήσεις και ευαισθησίες, θα πρέπει να προβληματισθούν. Και να ανταποκριθούν, να ενισχύσουν και να εμπνευσθούν. Η παράδοση και τη λογοτεχνία των Βαλκανίων μπορεί πραγματικά να σταθεί σαν ενωτικός κρίκος στα Βαλκάνια. Σαν ένα βήμα για συνεννόηση, εποικοδομητικό διάλογο, αλληλοκατανόηση μεταξύ των γειτόνων. Και αυτό ακριβώς αποτελεί προϋπόθεση αυτού που προβάλλει σαν ζητούμενο σήμερα: τη σύγκλιση, συνεργασία και αρμονική συνύπαρξη μεταξύ λαών που έχουν πολύ περισσότερα κοινά, από ό,τι τους δίδαξαν σε καιρούς δίσεκτους τα τοπικά πολιτικά καθεστώτα και οι εθνικές τους κουλτούρες…
Αναφορές
1. Kadare, Ismail, “Ποιος έφερε την Ντορουντίν;”, μετάφραση: Μάριος Σοφιανός, Εκδόσεις Ροές, 2007
2. “ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ – Ευρωπαϊκή Ακριτική Παράδοση” , Κέντρο Ερεύνης της Ακριτικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Πολιτιστικό Δίκτυο ACRINET. Ολόκληρο το κείμενο διατίθεται στη διεύθυνση: http://www.acrinet.net/files/ACRINET_HEL.pdf
3. Νικ. Πολίτης, “Το Δημοτικόν ’σμα περί του Νεκρού Αδελφού”, Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Δ’ Αθήνα 1980-1985
4. “Κάποιοι τραγουδούν δίπλα μας – Αμθολογία Αλβανικής Δημοτικής Ποίησης”, κύριος συγγραφέας: Παυλίνα Παμπούδη, Εκδοτικός Οίκος ΡΟΕΣ ISBN: 9789602832509, σελ. 351, 06/2007, http://www.books.gr/ViewShopProduct.aspx?Id=4812001
Πρόσφατα σχόλια